Вёска ў горадзе

№ 12 (405) 01.12.2016 - 30.12.2016 г

Выстава «Польшча — краіна фальклору?» у Нацыянальнай галерэі мастацтваў «Захэнта», Варшава

Часам пашчасціць пабачыць чыйсьці добры досвед — нібыта пераскочыць праз некалькі прыступак нетаропкіх разваг без уласных высілкаў і страт. Так, лістападаўскі візіт у варшаўскую «Захэнту» парадаваў выставай «Польшча — краіна фальклору?» — крытычным даследаваннем паваеннага польскага народнага мастацтва як ідэалагічнай і эстэтычнай прылады савецкай прапаганды, у тым ліку — сродку ўніфікацыі культуры наогул і руралізацыі гарадской культуры ў прыватнасці.

Пры ўсім гэтым яно застаецца цікавейшым культурным феноменам, што паўплываў і працягвае ўплываць на польскія мастацтва, архітэктуру, дызайн і паўсядзённасць. Спраецыруем гэты нязвыклы дыскурс на айчынную сітуацыю — атрымаем выдатныя ракурсы, каб ясна ўбачыць і карані нашага «аграгламуру», і складанасці сучасных пошукаў фалькларызаваных нацыянальных рысаў у мастацтве. Узнятыя выставай з суседняй сталіцы тэмы выключна злабадзённыя для Беларусі, аднак... застаецца толькі па-добраму зайздросціць польскім калегам, здольным на такую якасную і своечасовую мастацкую рэфлексію.

Больш за сотню экспанатаў у выкшталцона-нязмушанай экспазіцыі — ад плаката і манументальнай(!) скульптуры да відэа і гукавога дызайну. Вялікі аб’ём зручна прадстаўленай дакументацыі — мінімум неабходнай інфармацыі для павярхоўнага хуткага агляду і шмат магчымасцяў да паглыбленага кантакту: стой і ўважліва чытай-слухай-разглядай. Пяць тэматычных залаў — кожная выклікае пэўнае айчыннае дэжавю, бо ў тым ці іншым выглядзе ўзнятыя праблемы існуюць і ў Беларусі. Выстава суправаджаецца цыклам тэматычных лекцый і абмеркаванняў, а таксама кінапраглядамі польскіх фільмаў адпаведнай тэматыкі, падрыхтаваных Нацыянальным кінаархівам Польшчы.

Каментуючы канцэпцыю выставы, куратарка Ёанна Корд’як кажа пра народнае мастацтва і «народнасць» як рэпрэзентацыю вёскі ў горадзе і пры гэтым істотнай лічыць гарадскую дамінатыўнасць, бо менавіта ў горадзе вырашалася, што «народнае», а што не. Паводле яе словаў, выстава найперш прызваная раскрыць «тэму інстытуцыяналізацыі і цэнтралізацыі народнага мастацтва», а таксама, як вынікае з назвы, сканцэнтравацца на механізмах стварэння экспартнага іміджу Польшчы ў якасці «краіны фальклору».

У першай і самай вялікай зале пад тэматычнай назвай «Танцавальны карагод» пераканальна ўвасоблена вельмі эфектыўная постваенная звязка народнасці і прапаганды. Пасля 1945 года сацрэалізм — па агульнасавецкіх шаблонах — стаўся адзіным афіцыйным стылем Польскай народнай рэспублікі. Вядомае сцвярджэнне яе першага кіраўніка Баляслава Берута: «Усё, што ёсць вялікага ў мастацтве, паходзіць з народнага мастацтва» — вядома, невыпадковае, бо камуністычны рэжым абапіраўся на сялянскую большасць Польшчы і арыентацыя мастацтва на фальклор была змушанай і непазбежнай. «Фалькларызацыя» стала для новага рэжыму важнай прыладай кантролю і сувязі этнічных і сацыяльных рознасцей. Глабальна ж гэта быў асноўны элемент палітыкі Савецкага Саюза ў дачыненні краін яго сферы ўплыву. У межах «камуністычнай еднасці» культурныя разнастайнасці «братэрскіх народаў» з «братэрскіх» жа краін і рэспублік былі фактычна рэдукаваныя да экзотыкі і фальклору. Афіцыйна і масава падтрымліваліся нацыянальныя танец і строй — самыя бяскрыўдныя праявы нацыянальнага. Цалкам зразумелыя манументальнасць, празмернасць і ў той жа час нейкая блякласць экспазіцыйнай рыторыкі залы. Над усім лунаюць некалькі велічэзных відэа, што фіксуюць масавыя святы і гулянні — з паранаідальна бясконцай мітуснёй натоўпаў і нацыянальных строяў. Побач, унізе, — тыя ж строі, манументалізаваныя ў белых гіпсавых скульптурах. Тут жа кранальна падабраная калекцыя фота, прынтаў, гліняных цацак, папяровых выданняў (маецца нават антыкварны «Атлас польскіх народных строяў») і іншай калятанцавальна-народнай мемарабіліі. А сярод плакатаў — той самы, «Наведай Польшчу — краіну фальклору», створаны ў 1956 годзе Рытай Вальтэр-Ламніцкай, што змешчаны на афішы выставы. На ім выява танцуючай пары ў нацыянальных касцюмах — спадніца танцоркі складаецца ў карту Рэспублікі Польшча.

«Вёска ў горадзе» — назва другой выставачнай залы, дзе распавядаецца аб масавай паваеннай міграцыі з перыферыі ў гарады, па імклівасці і маштабах вельмі падобнай да айчыннай. Па вызначэнні куратаркі, «з аднаго боку, фальклор насаджаўся і палітычна эксплуатаваўся; з іншага — натуральныя ўмовы яго развіцця былі разбураныя, а фальклорныя традыцыі ідэнтыфікаваліся з анахранізмам і забабонамі». Вынікам штучнага, скажонага развіцця ў гарадскіх умовах стала стварэнне кічавай — у класічным вызначэнні Клімента Грынберга — версіі народнага мастацтва. Сярод адзначаных Грынбергам у эсэ «Авангард і кіч» (1939) характэрных асаблівасцяў культуры кічу — сімулятыўнасць, апавядальнасць, выкарыстанне штампаў. Усе пералічаныя якасці, у большай ці меншай ступені, прысутнічалі ў прадстаўленай прадукцыі «Цэпеліі» — агульнапольскай арганізацыі, пад эгідай якой лакальныя народныя майстры дагэтуль вырабляюць і распаўсюджваюць ультранародныя інтэр’ерныя рэчы і сувеніры. Акрамя цэпеліеўскіх драўляных крэслаў, зала змяшчае дакументацыю будаўніцтва «Дома селяніна» ў Варшаве, чый мадэрнісцкі дызайн і дэкор распрацаваныя Багданам Пнеўскім. Менавіта кантраст паміж тамтэйшым «савецкім мадэрнізмам» і «народна-ўрбаністычным» мастацтвам, якім ён напоўнены, выяўляе нейкую ненатуральнасць і карыкатурнасць апошняга.

Трэцяя частка выставы «Вокам этнографа» — рэха шырокага фронту буйнамаштабных этнаграфічных даследаванняў, праведзеных у Польшчы ў пасляваенныя гады. Фінансаваныя дзяржавай палявыя экспедыцыі дазволілі скласці зборы этнаграфічных музеяў, важкія калекцыі народнага мастацтва, грунтоўныя каталогі і атласы. Праблема ў тым, што даследаванні традыцыйнай культуры супалі з трагічнымі працэсамі яе знікнення. Але выратаваннем этнаграфічнай спадчыны заклапаціліся творцы звонку. У 1950-я і 1960-я былі арганізаваныя экскурсіі для мастакоў і дызайнераў на перыферыю, што дало штуршок засваенню і інтэрпрэтацыі народных традыцый вучонымі і прафесіяналамі ад мастацтва. Выдатнай экспазіцыйнай ілюстрацыяй супрацоўніцтва прафесійных мастакоў і сельскіх супольнасцяў выступаюць дываны, выкананыя на Беласточчыне мясцовымі майстрамі пад кіраўніцтвам мастачкі Элеаноры Плютыньскай. Яе памкненні былі, напэўна, ідэалістычнымі: палепшыць густ тутэйшых і захаваць — шляхам прадастаўлення правільных прыкладаў — лакальныя традыцыі ткацтва. І сапраўды, прадстаўленыя кілімы — прыўкрасныя. Але ці не залішне правільныя і прафесійна выкананыя?

Найменш пытанняў выклікае наступны тэматычны блок пад умоўнай назвай «Іншыя». Тут рэканструяваная частка знакамітай выставы «Іншыя. Ад Нікіфара да Главацкай» куратарства знанага даследчыка Аляксандра Яцкоўскага, што трыумфальна прайшла ў той жа «Захэнце» ў 1965 годзе. Куратарка апелюе да іншасці народных мастакоў — непрафесіяналаў, наівістаў, фрыкаў і аўтсайдараў. Тым не менш іх выдатныя творы, паказаныя ў экспазіцыі, немагчыма аднесці да нейкай мастацкай перыферыі. Мы захапляемся падобным узроўнем шчырасці ў выкананні нашых майстроў — прыгадаем нядаўнюю выставу Мікалая Тарасюка ў мінскім Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва. Паліхромная, збольшага драўляная скульптура, пераканальна і прафесійна экспанаваная ў вядучай арт-інстытуцыі краіны, не пакідае сумневаў, што перад намі сапраўднае высокае мастацтва.

Апошнюю частку «Сучаснасць — вяртанне да вытокаў» ад залішняй дэкларатыўнасці ратуе музыка, якая дае новае абстрактнае вымярэнне дыскурсу, што дайшоў да лагічнага завяршэння. Побач з (даволі парадаксальнымі) цытатамі аб сутнасці народнага мастацтва на сценах памяшкання паказваюцца керамічныя збанкі з «сучаснымі» інтэрпрэтацыямі народных матываў. Гэта працы Антонія Кенара і яго студэнтаў з Дзяржаўнага ліцэя выяўленчых мастацтваў Закапанэ — наўмысна ці не, але гады стварэння ў этыкетажы адсутнічаюць.

Падаецца, няма сэнсу прывязваць выставу да нашых беларускіх праблем: адпаведныя паралелі і так узнікаюць у кожнай яе зале. Вельмі хацелася б пабачыць — чаму б і не ў выглядзе добрай выставы? — айчынны працяг выразна зададзеных суседзямі пытанняў. Тутэйшыя пытанні падобныя да польскіх, але маюць, безумоўна, сваю спецыфіку. Спадзяюся, прыйдзе час іх агучыць на нашых уласных, не менш цікавых і натхняльных прыкладах.

Аўтар: Павел ВАЙНІЦКІ

Падзяліцца