Нагода для радасці?

25-ы Між­на­род­ны тэ­атра­ль­ны фес­ты­валь «Divadelna Nitra» з 1992 го­да ла­дзіц­ца ў не­вя­лі­кім сла­вац­кім го­ра­дзе Ніт­ра і з’яў­ля­ецца са­май знач­най падзе­яй тэ­атра­ль­на­га жыц­ця кра­іны. Арга­ні­за­та­ры імкнуц­ца за­лат­віць най­ноў­шыя еўра­пей­скія па­ста­ноў­кі, асаб­лі­вую ўва­гу над­аюць не­тра­ды­цый­ным, іна­ва­цый­ным фор­мам, ад­крыц­цю імё­наў і тэн­дэн­цый у раз­віц­ці тэ­атра­ль­на­га мас­тац­тва. За чвэрць ста­год­дзя свай­го існа­ван­ня фэст у Ніт­ры пры­няў спек­так­лі та­кіх рэ­жы­сё­раў, як Кар­нэль Ман­дру­ца, Эймун­тас Ня­кро­шус, Кшыш­таф Вар­лі­коў­скі, Кі­рыл Ся­рэб­ра­ні­каў, Андрэ­ас Кры­ген­бург...

«Divadelna Nitra» імкнец­ца чуй­на рэ­ага­ваць на са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ныя пра­бле­мы. У 2014-м надзён­най бы­ло «Мас­тац­тва. На­вош­та?»; ле­тась — «Эмпа­тыя. Падзя­ляць і ад­да­ваць»; сё­лет­ні юбі­лей­ны фес­ты­валь ла­дзіў­ся пад дэ­ві­зам «Ода да ра­дас­ці? (Мі­ну­лае-су­час­нае-бу­ду­чы­ня)» з на­ступ­ны­мі пы­тан­ня­мі: якія на­го­ды для ра­дас­ці Еўро­па мо­жа пра­па­на­ваць свай­му на­се­ль­ніц­тву і све­ту, якія ў яе каш­тоў­нас­ці, як яна спраў­ля­ецца са спад­чы­най мі­ну­ла­га і якая бу­ду­чы­ня яе ча­кае? Ад­ка­зы час­цей за ўсё бы­лі сум­ны­мі ці не­адназ­нач­ны­мі...

У асноў­най пра­гра­ме бра­лі ўдзел ка­лек­ты­вы са Сла­ва­кіі, Чэ­хіі, Поль­шчы, Укра­іны, Гер­ма­ніі, Фран­цыі і Шве­цыі, за­кра­нуў­шы тэ­мы каш­тоў­нас­цяў су­час­на­га гра­мад­ства, ксе­на­фо­біі, стаў­лен­ня да «чу­жа­ніц», гіс­та­рыч­най па­мя­ці і на­цы­яна­ль­най ідэн­тыч­нас­ці. Бы­лі прад­стаў­ле­ны «text based» па­ста­ноў­кі, пры­кла­ды «motion theatre» («Слу­пы кры­ві», Iraqi Bodies, Ірак—Шве­цыя), ра­бо­ты, ство­ра­ныя на па­меж­жы дра­ма­тыч­на­га тэ­атра і пер­фар­ма­тыў­ных прак­тык («Solo lamentoso», Сла­ва Дуб­нэ­ра­ва, Сла­ва­кія), тэ­атра і цыр­ка («Цырк Хармс», Teatro Tatro, Сла­ва­кія).

Адзін з са­мых ураз­лі­вых спек­так­ляў мюн­хен­ска­га тэ­атра «Ка­мер­шпі­ле» — «Ча­му з’ехаў з глуз­ду спа­дар Р.?» па­вод­ле Рай­не­ра Вер­не­ра Фас­бін­дэ­ра. Ма­тэ­ры­ял яго­най ад­на­ймен­най кі­нас­туж­кі 1970-га дзіў­ным чы­нам не стра­ціў акту­аль­нас­ці, а ды­ягназ гра­мад­ству чар­го­вы раз па­ста­ві­ла рэ­жы­сёр­ка С’юзан Ке­нэ­дзі (яе на­зы­ва­юць ад­ной з са­мых пер­спек­тыў­ных ма­ла­дых еўра­пей­скіх твор­цаў). Не­асэн­са­ва­нае, ме­ха­ніч­нае — «на­рма­ль­нае» існа­ван­не, якое да­во­дзіць да тра­ге­дыі, Ке­нэ­дзі пе­ра­тва­рае ў ана­лаг камп’ютар­най гу­ль­ні. Ме­ха­ніч­ны го­лас аб­вяш­чае ла­ка­цыі кож­най но­вай сцэ­ны (сцэ­наг­ра­фія — ана­нім­ная, стэ­ры­ль­ная, не­жы­лая пра­сто­ра — пры гэ­тым не змя­ня­ецца), апус­кан­нем пра­екцый­най за­сло­ны пе­ра­бі­ва­юцца эпі­зо­ды, а іх шмат­ра­зо­выя па­ўто­ры да­паў­ня­юцца ад­мет­ным акцёр­скім існа­ван­нем. Рэ­жы­сёр­ка па­збаў­ляе вы­ка­наў­цаў та­кіх ма­гут­ных срод­каў вы­раз­нас­ці, як мі­мі­ка і го­лас: на артыс­тах сі­лі­ко­на­выя мас­кі, а ды­яло­гі гу­чаць у за­пі­се — у вы­ка­нан­ні ама­та­раў. За­сты­лыя тва­ры, аб­ме­жа­ва­ныя за­па­во­ле­ныя ме­ха­ніч­ныя ру­хі, пра­сто­ра­вая ад­асоб­ле­насць пад­крэс­лі­ва­юць інер­тнасць існа­ван­ня, уз­ае­ма­за­мя­ня­ль­насць лю­дзей, ана­нім­насць ча­ла­ве­ка ў гра­мад­стве — ме­на­ві­та яно пе­ра­тва­ры­ла асо­бу ў не­йкую вы­твор­ную ад ро­лі, за­да­дзе­най мес­цам у са­цыяль­­най струк­ту­ры.

Тэ­му бес­сэн­соў­нас­ці існа­ван­ня і не­маг­чы­мас­ці знай­сці сваё мес­ца ў гра­мад­стве рас­пра­ца­ва­лі па­ста­ноў­шчы­кі сла­вац­ка­га спек­так­ля «Гам­лет мёр­твы. Фаўст га­лод­ны» па­вод­ле п’ес ня­мец­ка­га дра­ма­тур­га Эва­ль­да Па­лмет­шо­фе­ра. Аб­са­лют­на аўта­ном­ныя, на­ват па сты­ліс­ты­цы ад­роз­ныя ра­бо­ты рэ­жы­сё­раў Свя­та­за­ра Спру­шан­ска­га і Бра­ніс­ла­ва Хо­лі­чэ­ка ядна­ла (пра­ўда, да­стат­ко­ва ўмоў­на) асо­ба дра­ма­тур­га ды тэ­ма­ты­ка. Вы­на­ход­ніц­тва штуч­на­га ідэ­алу «пры­го­жа­га жыц­ця», ка­мер­цы­ялі­за­цыя мас­тац­тва, пе­ра­тва­рэн­не яго ў за­баў­ку і (не)маг­чы­масць су­пра­цьс­та­яць гэ­та­му апы­ну­лі­ся ў цэн­тры ўва­гі Пет­ры Фар­на­ёвай і яе па­ста­ноў­кі «Opernball», дзе спа­лу­ча­лі­ся ві­дэа, та­нец, плас­ты­ка. Пад­обную пра­бле­ма­ты­ку за­кра­нуў і гурт поль­скіх артыс­таў у «Kantor Downtown», на­блі­жа­ным да інста­ля­цыі, дзе Та­дэ­вуш Кан­тар не стаў цэн­тра­ль­най фі­гу­рай, хут­чэй, даў на­го­ду вы­ка­зац­ца, бо ства­ра­ль­ні­кі зра­бі­лі акцэнт на раз­ва­гах пра мас­тац­тва прад­стаў­ні­коў аме­ры­кан­ска­га аван­гар­ду 1950-60-х (Озі Рад­ры­гез, Пэ­ні Аркад, Ло­ла Па­ша­лін­скі і інш.).

На­ступ­ны знач­ны фес­ты­ва­ль­ны блок скла­лі па­ста­ноў­кі, у якіх падыма­лі­ся пра­бле­мы ксе­на­фо­біі: на­прык­лад, у фран­цуз­скай кам­па­ніі Du Zieu «Рап­там уна­чы», дзе дра­ма­тург Алі­вэр Са­ка­ма­на і рэ­жы­сёр­ка На­та­лі Га­ро, зда­ецца, ува­со­бі­лі акту­аль­ныя стра­хі еўра­пей­ска­га гра­мад­ства. У ана­нім­ным аэ­ра­пор­це за­фік­са­ва­ны вы­па­дак рап­тоў­най смер­ці араб­ска­га юна­ка ад не­вя­до­май хва­ро­бы. Пя­цё­ра не­зна­ёмцаў, маг­чы­ма, інфі­цы­ра­ва­ныя, апы­на­юцца ў ка­ран­ці­не пад на­гля­дам док­та­ра-эміг­ран­та з Ма­ро­ка. На сцэ­не — лёг­кая атмас­фе­ра аб­сур­ду з да­меш­кам вар’яцтва, пад­крэс­ле­ная вы­раз­ны­мі сім­ва­ла­мі: ад­се­ча­най га­ла­вой птуш­кі, жоў­тай су­кен­кай ад­ной з актрыс, плас­тыч­най рэ­плі­кай кар­ці­ны «Плыт “Мед­узы”» Тэ­адо­ра Жэ­ры­ко. Аго­ле­ныя це­лы «па­цы­ентаў» ува­саб­ля­лі без­аба­рон­насць пе­рад рэ­аль­най ці ўяў­най не­бяс­пе­кай, што сы­хо­дзіць ад «чу­жа­ніц», ад­нак па­сту­по­ва, ка­лі не­ўсвя­дом­ле­ны страх зні­каў, фі­зіч­ную аго­ле­насць змя­ня­ла эма­цый­ная шчы­расць. Гіс­то­рыі лю­дзей, якія вы­пад­ко­ва сус­трэ­лі­ся ў ад­ным мес­цы, свед­чы­лі: ча­ла­век існуе не то­ль­кі па-за скан­стру­ява­ны­мі ка­тэ­го­ры­ямі «свой» — «чу­жы», але і на па­ра­дак­са­ль­ным су­мяш­чэн­ні ад­сут­нас­ці меж­аў, сва­бо­ды пе­ра­соў­ван­ня і скла­да­нас­ці інтэг­ра­цыі ў но­вае гра­мад­ства.

Іншы і ве­ль­мі інтым­ны бок гэ­тай пра­бле­мы мож­на бы­ло вы­лу­чыць у па­ста­ноў­цы «Слу­пы кры­ві» кам­па­ніі Iraqi Bodies. Праз воб­ра­зы гвал­ту, агрэ­сіі, вай­ны ўдзе­ль­ні­кі тру­пы, што бы­лі вы­му­ша­ны з’ехаць з Іра­ка і за­раз пра­цу­юць у Шве­цыі, вя­лі га­вор­ку пра смерць, са­ма­раз­бу­рэн­не і по­шук ма­ты­ва­цыі для жыц­ця.

Тэ­ма ксе­на­фо­біі ўскос­на за­кра­на­ла­ся ў «Слу­хан­ні» Ка­мер­на­га тэ­атра «Арэ­на» (Чэ­хія), праз якое дра­ма­тург То­маш Вуй­тэк і рэ­жы­сёр Іван Крэй­чы на­ма­га­лі­ся асэн­са­ваць гіс­то­рыю і су­час­насць улас­най кра­іны. Уяў­нае слу­хан­не — сцэ­ніч­нае ўва­саб­лен­не спра­вы Ад­оль­фа Эйхма­на, ва­енна­га зла­чын­цы, што вы­зна­чае ідэя «ба­на­ль­нас­ці зла», па­зы­ча­ная ў Хан­ны Арэнт. Ад­нак ства­ра­ль­ні­кі вы­раз­на аб­вяс­ці­лі: за Ха­ла­кост ад­каз­ва­юць і мясц­овае на­се­ль­ніц­тва, і еўра­пей­скае гра­мад­ства, чые на­строі і за­ба­бо­ны па­спры­ялі са­мой маг­чы­мас­ці зла­чын­ства.

Пад­обным да «Слу­хан­ня» (праз зва­рот да па­мя­ці) мож­на лі­чыць і твор «Ка­лі­сь­ці ў Бра­ціс­ла­ве» (Сла­вац­кі ка­мер­ны тэ­атр «Мар­цін»). За­сна­ва­ны на аўта­бі­ягра­фіі Зоф’і Лан­ге­ра­вай, спек­такль зра­біў­ся сво­еа­саб­лі­вай рэ­ві­зі­яй са­цы­яліс­тыч­на­га мі­ну­ла­га Сла­ва­кіі і, су­мяш­ча­ючы ча­са­выя плас­ты, пе­ра­кід­ваў мас­ткі ў су­час­насць. Яе іра­ніч­ным экза­ме­на­ван­нем за­йма­лі­ся так­са­ма і аўта­ры па­ста­ноў­кі «Дзі­ра­вая яма» (тэ­атр Astorkа Korzo’90, Сла­ва­кія).

Тры сцэ­ніч­ныя тво­ры, зга­да­ныя апош­ні­мі, не­ль­га на­зваць леп­шы­мі спек­так­ля­мі фес­ты­ва­лю, але для мя­не яны — са­мыя каш­тоў­ныя, бо прад­эман­стра­ва­лі тэ­ма­тыч­ную і эстэ­тыч­ную бліз­касць уся­му, што пра­па­нуе сён­ня бе­ла­рус­кі тэ­атр. Тое са­мае асэн­са­ван­не мі­ну­ла­га, дзе шу­ка­юць ад­ка­заў на пы­тан­ні су­час­нас­ці, тыя са­мыя спро­бы вы­зна­чыц­ца з са­бой і сва­ім мес­цам у све­це, на­рэш­це, той са­мы псі­ха­ла­гіч­ны тэ­атр і па­сту­па­ль­ныя спро­бы вы­йсці за яго­ныя межы... Ці не кож­ны фо­рум­ны твор мож­на бы­ло з лёг­кас­цю ўя­віць на айчын­най сцэ­не — на­прык­лад, «Дзі­ра­вую яму» по­бач з «Ма­быць» Рэ­спуб­лі­кан­ска­га тэ­атра бе­ла­рус­кай дра­ма­тур­гіі. Та­му най­важ­ней­шым на фэс­це ста­ла ўсве­дам­лен­не та­го, што пра­бле­мы бе­ла­рус­кай сцэ­ны не ўні­ка­ль­ныя — як мас­тац­кія, так і арга­ні­за­цый­ныя. Што «пе­ры­фе­рый­нае» ста­но­віш­ча і тра­ды­цый­насць, на якія мы звык­ла на­ра­ка­ем, — так­са­ма за­га­на не вы­ключ­ная. Вя­до­ма, на­го­дай для ра­дас­ці гэ­та не на­за­веш, ад­нак на­го­ду для роз­ду­му сла­вац­кі фес­ты­валь пра­па­на­ваў.

 Ка­ця­ры­на Яроміна