«Усе дарогі вялі туды...»

Раз­на­стай­ным і знач­ным быў па­чат­ко­вы пе­ры­яд жыц­ця Гім­на­зіі-ка­ле­джа пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі. Ён знай­шоў год­ны пра­цяг у яе да­лей­шай гіс­то­рыі. Шмат ці­ка­ва­га пра пер­шыя па­сля­ва­енныя га­ды шко­лы рас­ка­за­лі два вя­до­мыя вы­пус­кні­кі, лаў­рэ­аты між­на­род­ных кон­кур­саў Та­ма­ра і Эду­ард Мі­янса­ра­вы. Яны пры­язджа­лі ў Мінск на свят­ка­ван­не 60-га­до­ва­га юбі­лею ўста­но­вы ў 1995-м, та­ды я за­пі­саў інтэр­в’ю з імі.

Та­ма­ра і Эду­ард ву­чы­лі­ся тут раз­ам, спяр­ша па­сяб­ра­ва­лі, а по­тым і па­ка­ха­лі ад­но ад­на­го, па­спя­хо­ва скон­чы­лі на­шу шко­лу на па­чат­ку 1950-х і з’е­ха­лі ў Мас­кву. Там пра­хо­дзі­ла іх да­лей­шае жыц­цё, асноў­ны­мі пра­фе­сій­ны­мі ве­ха­мі яко­га ста­лі па­спя­хо­вае за­кан­чэн­не Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі, удзел у прэс­тыж­ных між­на­род­ных кон­кур­сах, дзе яны ста­на­ві­лі­ся лаў­рэ­ата­мі. Эду­ард Мі­янса­раў за­ва­яваў зван­не лаў­рэ­ата на І Між­на­род­ным кон­кур­се імя Чай­коў­ска­га, дзе пер­шае мес­ца атры­маў сла­ву­ты Вэн Клай­берн. Та­ма­ра Мі­янса­ра­ва ў 1962 го­дзе ста­ла пе­ра­мож­цай на кон­кур­се ў Хе­ль­сін­кі, по­тым у Со­па­це. Вы­ка­нан­не ёю пес­ні Арка­дзя Астроў­ска­га «Пусть всег­да бу­дет солнце» не­за­быў­нае да на­ша­га ча­су. Ад­нак су­час­ныя ма­ла­дыя му­зы­кан­ты, вуч­ні на­шай шко­лы, маг­чы­ма, здзі­вяц­ца — якое да­чы­нен­не мае та­кая ака­дэ­міч­ная ўста­но­ва да пе­ра­мож­цы эстрад­ных кон­кур­саў?..

Вось што рас­ка­за­ла пра ўлас­ны жыц­цё­вы шлях Та­ма­ра Мі­янса­ра­ва (у дзя­воц­тве Рам­нё­ва):

— Ні­ко­лі не за­бу­ду на­шу шко­лу, не за­бу­ду, як мы па­ча­лі ў ёй за­ймац­ца ў пер­шыя па­сля­ва­енныя га­ды. Нас, не­вя­лі­кую гру­пу дзя­цей, саб­ра­лі ў га­лод­ным раз­бу­ра­ным Мін­ску для за­нят­каў му­зы­кай. Та­га­час­ны ды­рэк­тар шко­лы Ізра­іль Ры­го­ра­віч Гер­ман імкнуў­ся зра­біць усё, каб дзе­ці ва­енна­га ча­су маг­лі спа­кой­на ву­чыц­ца і про­ста на­рма­ль­на жыць. Тое, што ён зра­біў аса­біс­та для мя­не, за­быць не­маг­чы­ма: каб за­ймац­ца на фар­тэ­пі­яна, я спа­ла ў шко­ле, за­ста­ва­ла­ся па­сля ўсіх — і за­йма­ла­ся ўна­чы, за­сы­на­ла ў тым жа кла­се. У мя­не бы­лі згор­ну­тыя ў тру­бач­ку мат­рац, пад­ушка і коў­дра. Гер­ман мне да­зва­ляў на­ча­ваць у шко­ле, па­ко­ль­кі фак­тыч­на гэ­та быў мой дом, які даў мне пры­ту­лак у цяж­кія па­сля­ва­енныя га­ды.

Я бы­ла ве­ль­мі хво­рая, мы з ма­ці ў Мін­ску пе­ра­жы­лі вай­ну, го­лад — і ў мя­не ад­крыў­ся ту­бер­ку­лёз. Дык Ізра­іль Ры­го­ра­віч кож­нае ле­та ад­праў­ляў мя­не ля­чыц­ца ў Астра­шыц­кі Га­ра­док у дзі­ця­чы са­на­то­рый, каб я на­бі­ра­ла­ся зда­роў­я. По­тым, ка­лі пе­ра­йшла ў 8 клас, да­па­мог мне, дзяў­чын­цы, атры­маць ква­тэ­ру! А якую ўту­ль­насць і пры­га­жосць зра­біў у шко­ле! Па­ўсюль ля­жа­лі ды­ва­ны, да­рож­кі, усё ззя­ла чыс­ці­нёй. На­су­пе­рак па­сля­ва­еннай раз­ру­се, што пан­ава­ла наў­ко­ла, ён імкнуў­ся ства­рыць для дзя­цей іншы, мір­ны свет. Ні­ко­лі не за­бу­ду сваю на­стаў­ні­цу му­зы­кі, да­цэн­та кан­сер­ва­то­рыі Тац­ця­ну Ся­дан­кі­ну і яе цу­доў­на­га му­жа, вя­до­ма­га скры­па­ча Аляк­сан­дра Амі­то­на. Яны ве­ль­мі цёп­ла ста­ві­лі­ся да мя­не, та­му я час­та за­йма­ла­ся ў іх до­ма.

У 1951 го­дзе я скон­чы­ла на­шу шко­лу па фар­тэ­пі­яна і са­мая пер­шая па­сту­пі­ла ў Мас­коў­скую кан­сер­ва­то­рыю. Да мя­не ніх­то на гэ­та не вы­ра­шаў­ся. На ўступ­ным экза­ме­не па спе­цы­яль­нас­ці атры­ма­ла «пяць з плю­сам», па­ча­ла па­спя­хо­ва за­й­мац­ца па фар­тэ­пі­яна. Але за­ўсё­ды ха­це­ла спя­ваць і па­пра­сі­ла вя­до­мую спя­вач­ку Ні­ну Гу­се­ль­ні­ка­ву пра­слу­хаць мя­не. Яна пра­слу­ха­ла і зга­дзі­ла­ся за­ймац­ца са мной ва­ка­лам. Пад­рых­та­ва­ную пра­гра­му па­ка­за­лі рэ­кта­ру кан­сер­ва­то­рыі, які да­зво­ліў мне з 2-га кур­са су­мяш­чаць за­нят­кі фар­тэ­пі­яна і ва­ка­лам. Спа­чат­ку ўсю ўва­гу ад­да­ва­ла су­р’ёз­най му­зы­цы, надзвы­чай лю­бі­ла спя­ваць ра­ман­сы Рах­ма­ні­на­ва, але па­сту­по­ва па­ча­ла бо­льш ва­біць эстра­да. Да­рэ­чы, у гэ­тай га­лі­не ака­дэ­міч­ная му­зыч­ная ад­ука­цыя да­па­ма­га­ла да­ся­гаць пра­фе­сій­ных по­спе­хаў, пра­ні­каць у сут­насць нот­ных тэк­стаў, кам­па­зі­тар­скіх за­дум. Дос­вед, атры­ма­ны ў мін­скай шко­ле і Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі, быў не­ацэн­ны.

У эстрад­най ка­р’е­ры мне па­шан­ца­ва­ла — апы­ну­ла­ся пер­шай з са­вец­кіх вы­ка­наў­цаў, хто ўдзе­ль­ні­чаў у між­на­род­ных кон­кур­сах пес­ні. Да гэ­та­га лі­чы­ла­ся, што ў нас ня­ма эстра­ды, якая б маг­ла вы­йсці на між­на­род­ны ўзро­вень. Згад­ваю 1962 год, ка­лі атры­ма­ла за­ла­ты мед­аль і 1-е мес­ца на кон­кур­се ў Хе­ль­сін­кі, пе­ра­маг­ла на фес­ты­ва­лі ў Со­па­це з пес­няй «Пусть всег­да бу­дет солнце». Ка­лі ў 1988-м адзна­ча­ла­ся 25-год­дзе Со­пац­ка­га фо­ру­му, мя­не за­пра­сі­лі ту­ды як га­на­ро­вую гос­цю і чле­на жу­ры, ку­ды ўва­хо­дзіў і Мі­ха­іл Фін­берг — мы прад­стаў­ля­лі Са­вец­кі Са­юз. А фес­ты­валь меў ме­на­ві­та та­кую на­зву — «Пусть всег­да бу­дет солнце».

Ха­чу бо­льш пад­ра­бяз­на спы­ніц­ца на гэ­тай пес­ні, не­вы­пад­ко­вай у ма­ім лё­се. Яе мне даў вя­до­мы са­вец­кі кам­па­зі­тар Аркадзь Астроў­скі, і, мож­на ска­заць, я яе вы­па­ку­та­ва­ла. Усё, што мы пе­ра­цяр­пе­лі ў страш­ныя ва­енныя га­ды, імкну­ла­ся пе­рад­аць у сва­ім вы­ка­нан­ні. Ні­ко­лі не за­бу­ду вай­ну. Ба­чы­ла рас­стра­ля­ных, па­ве­ша­ных у скве­ры ка­ля тэ­атра Янкі Ку­па­лы. Гэ­та жу­дас­на! Там не бы­ло дрэ­ва, на якім бы не ві­се­ла це­ла з таб­ліч­кай «Я — парт­ызан». Не пе­рад­аць та­го, што мы та­ды пе­ра­жы­лі і ад­чу­ва­лі!.. Пом­ню, як ха­ва­лі­ся ў жоў­тай цар­кве (яна ля ця­пе­раш­ня­га До­ма ма­дэ­ляў). Ка­лі не­мцы ад­ыхо­дзі­лі, ту­ды ўвар­ваў­ся п’я­ны фа­шыст, тры­мае ў ру­цэ гра­на­ту і кры­чыць: «Я — ка­пут, Гіт­лер — ка­пут!..» На­ша жыц­цё та­ды ві­се­ла на ва­лас­ку.

Ка­лі ўчо­ра ў Мін­ску я вы­йшла з ма­шы­ны і спы­ні­ла­ся ка­ля той цар­квы, у мя­не ледзь не раз­арва­ла­ся сэр­ца, я ста­яла і пла­ка­ла... Ага­ро­джа ля яе за­ста­ла­ся та­кая ж, як і та­ды.

На ёй мы ся­дзе­лі з ра­бя­та­мі, ка­лі ў 1944 го­дзе ў Мінск увай­шлі на­шы тан­кі. Мы кры­ча­лі ім так гуч­на! Бай­цы па­са­дзі­лі нас на тан­кі і ка­та­лі па го­ра­дзе. Та­му «Пусть всег­да бу­дет солнце» — для мя­не не про­ста пес­ня. Ві­даць, лёс па­жа­даў, каб пра гэ­та гуч­на ска­заў той, хто пад­обнае пе­ра­жыў. Доў­га шу­ка­ла, як да­нес­ці ўсё, што ад­чу­ваю, і вы­ра­шы­ла пра­спя­ваць яе звон­кім дзі­ця­чым го­ла­сам. Ві­даць, Гас­подзь па­слаў гэ­ту пес­ню мне, каб я апе­ла цёп­лае мір­нае не­ба і со­нца і каб гэ­та па­чу­лі ты­ся­чы лю­дзей. За­пі­са­ла твор на адзі­нац­ца­ці мо­вах, і по­тым яго за­спя­ва­лі па ўсім све­це!..

Ве­ль­мі кра­на­ль­ная гіс­то­рыя, але да­вай­це вер­нем­ся да на­шай шко­лы. Вы ж тут знай­шлі не то­ль­кі пра­фе­сію, але і свой лёс...

— Так, з Эдзі­кам Мі­янса­ра­вым мы па­зна­ёмі­лі­ся тут, раз­ам ву­чы­лі­ся, пяць га­доў сяб­ра­ва­лі. Па­зней, ка­лі на­ву­ча­лі­ся ў Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі, ажа­ні­лі­ся. Тут на­ра­дзіў­ся і наш сын Андрэй, які скон­чыў мас­коў­скую Цэн­тра­ль­ную му­зыч­ную шко­лу, стаў кам­па­зі­та­рам. Мож­на ска­заць, што па­ра­сткі, за­кла­дзе­ныя ў Мін­ску, ма­юць пра­цяг...

***

Ко­ль­кі слоў пра Эду­арда Мі­янса­ра­ва, ад­мет­на­га са­вец­ка­га пі­яніс­та, лаў­рэ­ата прэс­тыж­на­га Між­на­род­на­га кон­кур­су імя Чай­коў­ска­га. Яго му­зыч­ны шлях да вяр­шынь пра­фе­сіі ака­заў­ся да­во­лі зві­ліс­тым — Эду­ард па­чаў за­ймац­ца на фар­тэ­пі­яна по­зна, пры­ехаў­шы ў Мінск з Ерэ­ва­на, дзе яго ма­ці і ба­ць­ка пра­ца­ва­лі ў опер­ным тэ­атры імя Спен­ды­яра­ва. Ба­ць­ка быў дра­ма­тыч­ным тэ­на­рам, а ма­ці, Та­ма­ра Вар­та­наў­на, га­лоў­ным кан­цэр­тмай­страм тэ­атра. Але жыц­цё скла­ла­ся та­кім чы­нам, што яна па­ка­ха­ла інша­га — вя­ду­ча­га ба­ры­то­на Бе­ла­рус­ка­га тэ­атра опе­ры і ба­ле­та, на­род­на­га артыс­та БССР Мі­ха­іла Дзя­ні­са­ва. Пад­час вай­ны ён ака­заў­ся ў эва­ку­ацыі ў Ерэ­ва­не, дзе стаў прэ­м’е­рам там­тэй­ша­га опер­на­га тэ­атра. Ка­лі Мінск вы­зва­лі­лі ад фа­шыс­таў, сваю но­вую жон­ку і яе сы­на Эду­арда ён за­браў сю­ды. Дзя­ні­саў і Мі­янса­ра­ва па­ча­лі пра­ца­ваць у Бе­ла­рус­кім опер­ным тэ­атры, а сын па­сту­піў у на­шу шко­лу.

Пра да­лей­шае рас­каз­вае сам Эду­ард Мі­янса­раў:

— Ка­лі ў 1944 го­дзе мы пры­еха­лі з Каў­ка­за, дзе на­ра­дзіў­ся, у раз­бу­ра­ны, чор­ны ад са­жы Мінск, я ска­заў ма­ці, што не ха­чу тут жыць. Го­рад вы­гля­даў жу­дас­на! У Арме­ніі мы бы­лі жы­ха­ра­мі ты­лу і, на шчас­це, не ба­чы­лі пад­обных ру­ін. Хоць мае ба­ць­кі бы­лі му­зы­кан­та­мі, яны не ме­лі ча­су за­ймац­ца са мной — ма­ма пра­ца­ва­ла з ва­ка­ліс­та­мі (яна та­ды бы­ла вя­ду­чым кан­цэр­тмай­страм Бе­ла­рус­ка­га опер­на­га тэ­атра, а айчым — вя­ду­чым са­ліс­там), і я існа­ваў са­ма­стой­на. Ка­лі пры­йшоў у шко­лу да Гер­ма­на, мне споў­ні­ла­ся 11 га­доў — гэ­та по­зна для сур’ёзных за­нят­каў му­зы­кай.

Але па­шчас­ці­ла тра­піць у клас да Ры­го­ра Шар­шэў­ска­га. Дзі­вос­най ку­ль­ту­ры ча­ла­век, надзвы­чай чу­лы, інтэ­лі­ген­тны, вы­дат­ны пра­фе­сі­янал, у яго не­маг­чы­ма не за­ймац­ца як след — і ён здо­леў «раз­бу­дзіць» мя­не. Ду­маю, у іншых умо­вах са мной ні­чо­га пад­обна­га не ад­бы­ло­ся б, я зра­біў тое, што мно­гім зда­ва­ла­ся не­маг­чы­мым. Не­да­хо­пы пі­яніс­тыч­на­га дзя­цін­ства — важ­кая рэч, я да­га­няў з усіх сіл. Ма­ці да­во­дзі­ла­ся лі­та­ра­ль­на ад­ры­ваць мя­не ад ра­яля, бо за­бы­ваў­ся па­есці. Па­ста­віў пе­рад са­бой та­кія мэ­ты: у 13 га­доў сыг­раць адзін з кан­цэр­таў Бет­хо­ве­на, у 14 — Ліс­та і ў 15 — Дру­гі кан­цэрт Рах­ма­ні­на­ва. Ка­лі Шар­шэў­скі ска­заў, што Рах­ма­ні­на­ва вы­кон­ваць за­ра­на, я ад­ка­заў: «Сыг­раю!» — і зра­біў гэ­та.

У 1951 го­дзе ў Мас­кву на пра­слу­хоў­ван­не да зна­ка­мі­та­га Льва Аб­оры­на мя­не па­вез­ла вя­до­мая бе­ла­рус­кая пі­яніс­тка Ева Эфрон. Гэ­та зда­ры­ла­ся за два га­ды да май­го па­ступ­лен­ня ў Мас­коў­скую кан­сер­ва­то­рыю. Яна, як і Аб­орын, ву­чы­ла­ся ў Кан­стан­ці­на Ігум­на­ва і ха­це­ла, каб Лё­вуш­ка (так яна зва­ла Аб­оры­на) мя­не па­слу­хаў. Я сыг­раў пер­шую час­тку Дру­го­га кан­цэр­та Рах­ма­ні­на­ва, акам­па­на­ва­ла мне са­ма Ева Эфрон, па­сля ча­го Аб­орын ска­заў: «Ёсць, вя­до­ма, над чым яшчэ пра­ца­ваць, але ня­хай пры­язджае па­сту­паць...»

І па­сля за­кан­чэн­ня шко­лы ў Мін­ску я па­сту­піў да яго ў Мас­коў­скую кан­сер­ва­то­рыю. Леў Мі­ка­ла­евіч быў бліс­ку­чым пі­яніс­там і пед­аго­гам, яго пед­ага­гіч­ная дзей­насць увай­шла ў гіс­то­рыю, бо ён вы­ха­ваў шмат вы­дат­ных пі­яніс­таў на­ша­га ча­су. Ву­чо­ба ў та­ко­га май­стра — шчас­лі­вы ша­нец у жыц­ці.

А як вы­ра­шы­лі ўзяць удзел у Між­на­род­ным кон­кур­се імя Чай­коў­ска­га, не­ве­ра­год­на скла­да­ным му­зыч­ным спа­бор­ніц­т­ве?

— Пад­час ву­чо­бы ў кан­сер­ва­то­рыі спра­ба­ваў свае сі­лы на ўнут­ры­кан­сер­ва­тор­скіх кон­кур­сах, але лі­чыў ся­бе не­бай­цоў­скім, ня­кон­кур­сным ча­ла­ве­кам. У год май­го за­кан­чэн­ня (1958) Аб­орын ска­заў: «Па­спра­буй па­ўдзе­ль­ні­чаць у кон­кур­се Чай­коў­ска­га, та­бе не па­шко­дзіць».

Я па­спра­ба­ваў — і ака­заў­ся ся­род лаў­рэ­атаў раз­ам з На­ву­мам Штар­кма­нам і Львом Ула­сен­кам. А пе­ра­мог та­ды на гіс­та­рыч­ным пер­шым кон­кур­се Чай­коў­ска­га аме­ры­ка­нец Вэн Клай­берн. Та­кім чы­нам, кам­па­нія атры­ма­ла­ся год­ная. Ста­сун­кі з Клай­бер­нам да­лі мне шмат, мы ж да­гэ­туль ве­да­лі то­ль­кі ка­ры­фе­яў са­вец­ка­га пі­яніз­му — Не­йгаў­за, Га­ль­дэн­вей­зе­ра, Фей­нбер­га. А тут пры­ехаў з-за акі­яна амаль хлоп­чык і сыг­раў так, што ска­рыў усіх. Хоць мож­на ска­заць, што ён так­са­ма прад­стаў­нік рус­кай фар­тэ­пі­яннай шко­лы, бо ву­чыў­ся ў ЗША ў Раз­іны Ле­ві­най, якая ў свой час па­спя­хо­ва скон­чы­ла Мас­коў­скую кан­сер­ва­то­рыю. Свет цес­ны, і ўсё ў ім не­ча­ка­на пе­ра­пля­та­ецца.

Па­сля на­шай шко­лы ву­чыў­ся ў Мас­кве 9 га­доў — пяць у кан­сер­ва­то­рыі і ча­ты­ры ў аспі­ран­ту­ры, па­ра­ле­ль­на па­сля па­спя­хо­ва­га вы­ступ­лен­ня на кон­кур­се Чай­коў­ска­га актыў­на гас­тра­ля­ваў па СССР. Бы­ло шмат ці­ка­вай пра­цы над па­шы­рэн­нем рэ­пер­ту­ару, пад­рых­тоў­кай но­вых пра­грам. Я лі­чу ся­бе шчас­лі­вым ча­ла­ве­кам, ня­гле­дзя­чы на тое, што на за­меж­ныя гас­тро­лі вы­язджаў ня­час­та. За­тое ў па­ездках па Са­вец­кім Са­юзе на кан­цэр­тах сус­тра­каў ве­ль­мі цёп­лы пры­ём, ба­чыў удзяч­ныя тва­ры пед­аго­гаў, вуч­няў у роз­ных кут­ках кра­іны і згад­ваў сло­вы не­за­быў­най Евы Эфрон: «Усё ж не­бла­го­га хлоп­ца я пры­вез­ла з Мін­ска ў Мас­кву...»

***

Ця­пер, ка­лі Гім­на­зія-ка­ледж пры Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі му­зы­кі па пра­ве га­на­рыц­ца шмат­лі­кі­мі лаў­рэ­ата­мі між­на­род­ных кон­кур­саў з лі­ку сва­іх вуч­няў (зга­да­ем пі­яніс­та Андрэя Пан­ачэў­на­га і ві­ялан­чэ­ліс­та Іва­на Ка­рыз­ну, лаў­рэ­атаў кон­кур­су Чай­коў­ска­га), не за­бу­дзем­ся на тых, хто па­чаў пра­кла­даць гэ­ты шлях — яе пер­шых па­сля­ва­енных вы­пус­кні­коў Та­ма­ру і Эду­арда Мі­янса­ра­вых.

У 1949-м го­дзе ў шко­ле ўпер­шы­ню на­бра­лі клас, дзе вуч­ні ста­лі па­сля­доў­на за­й­мац­ца ад па­чат­ку і да вы­пус­ку, та­ды іх бы­ло уся­го дзе­сяць: трое струн­ні­каў, астат­нія пі­яніс­ты — ні ду­ха­ві­коў, ні тэ­арэ­ты­каў, ні ха­ра­ві­коў та­ды яшчэ не на­бі­ра­лі. За­нят­кі пра­хо­дзі­лі ў тым жа бу­дын­ку на плош­чы Сва­бо­ды, па­сту­по­ва склад пед­аго­гаў і вуч­няў па­шы­раў­ся, ра­біў­ся ўсё бо­льш раз­на­стай­ны­мі. Але гэ­та ўжо іншая гіс­то­рыя...

Пад­рых­та­ва­ла Іры­на Мі­ль­то

Аляк­сандр МІЛЬТО