Небяспечны метад

Ста­но­віш­ча з доб­ры­мі стуж­ка­мі на вя­лі­кім экра­не і на­сам­рэч ня­прос­тае, але спра­ва не то­ль­кі ў тым, што най­буй­ней­шыя кі­на­выт­вор­цы ад­да­юць асноў­ную ўва­гу фі­ль­мам для пад­лет­каў. Падзен­не ўплы­ву тра­ды­цый­ных СМІ і пе­ра­ход аўды­то­рыі ў са­цы­яль­ныя сет­кі па­ра­дак­са­ль­ным чы­нам пе­ра­вяр­ну­лі ўяў­лен­ні пра тое, як па­він­на вы­гля­даць інфар­ма­цый­ная пра­сто­ра. І тут на пер­шы план вы­хо­дзіць да­ку­мен­та­ліс­ты­ка, якая ўда­ла спа­лу­чае інфар­ма­тыў­насць і эма­цый­насць. Хо­чац­ца ду­маць, што, дзя­ку­ючы кар­ці­нам но­вай ге­не­ра­цыі бе­ла­рус­кіх рэ­жы­сё­раў, яна бу­дзе мець по­пыт і ў на­шай кра­іне. Пэў­ны за­чын у нас ёсць.

Ад са­ма­га па­чат­ку кі­но за­яўля­ла пра ся­бе як пра ад­люс­тра­ва­ль­ні­ка на­ва­ко­ль­на­га све­ту. Але ад­экват­най вы­явы аб’­ектыў­най рэ­аль­нас­ці на экра­не па­куль яшчэ ніх­то не ба­чыў. Да­ку­мен­та­ліс­ты­ка тут не вы­клю­чэн­не — ві­на­ва­тая не то­ль­кі асо­ба аўта­ра, але і спе­цы­фі­ка срод­каў вы­ра­жэн­ня. Зда­ва­ла­ся б, з’яў­лен­не кам­пак­тных ліч­ба­вых ка­мер на­блі­зі­ла ма­ру не­ка­ль­кіх па­ка­лен­няў кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў да жа­да­най мэ­ты — да аб’­екта зды­мак сён­ня мож­на пад­абрац­ца на мі­ні­ма­ль­ную ад­лег­ласць. Гэ­та пры­вя­ло да не­ве­ра­год­на­га рос­кві­ту кі­но, якое зня­та ме­та­дам на­зі­ран­ня і зна­хо­дзіц­ца ў са­май гуш­чы падзей.

Для да­ку­мен­та­ліс­ты­кі з’яў­лен­не ліч­ба­вай ка­ме­ры мер­ка­ва­ла сап­раў­дную рэ­ва­лю­цыю, якую ад­ра­зу ма­ла хто за­ўва­жыў. У но­вай тэх­на­ло­гіі ба­чы­лі то­ль­кі маг­чы­масць па­зба­віц­ца ад ня­зруч­най у вы­ка­рыс­тан­ні і аб­ме­жа­ва­най па ча­се кі­нас­туж­кі. І то­ль­кі по­тым ака­за­ла­ся, што га­лоў­ная вар­тасць ліч­ба­вай ка­ме­ры зу­сім не ў тым, каб зды­маць без пе­ра­пын­ку га­дзі­на­мі. «Ліч­ба» вы­ра­шы­ла ад­ну з асноў­ных пра­блем да­ку­мен­та­ліс­таў, ка­лі ге­рой не мог вы­гля­даць на­ту­ра­ль­на і ня­зму­ша­на ў пры­сут­нас­ці гру­вас­ткай зды­мач­най тэх­ні­кі.

Пер­шым у бе­ла­рус­кім да­ку­мен­та­ль­ным кі­но «ліч­бу» стаў вы­ка­рыс­тоў­ваць лі­дар на­ша­га не­ігра­во­га кі­на­мас­тац­тва Вік­тар Аслюк. Дзя­ку­ючы змян­шэн­ню па­ме­ру са­міх ка­мер рэ­жы­сё­ру ўда­ло­ся якас­на змя­ніць аўтар­скі пад­ыход да рэ­ча­існас­ці. Свае но­выя стуж­кі «Мы жы­вем на краі» і «Ко­ла», зня­тыя на ліч­ба­вую ка­ме­ру, Вік­тар Аслюк зра­біў у зу­сім но­вай для ся­бе сты­ліс­ты­цы. Яна бы­ла ку­ды блі­жэй да да­ку­мен­та­ль­на­га cinema verite, або «кі­нап­раў­ды», па­збаў­ле­на ра­ней­ша­га пуб­лі­цыз­му і па­тэ­ты­кі, які­мі ад­роз­ні­ва­лі­ся фі­ль­мы сту­дыі «Ле­та­піс» кан­ца ва­сь­мі­дзя­ся­тых — дзе­вя­нос­тых.

З’я­ву мож­на ўмоў­на на­зваць direct cinema, да­ку­мен­та­ль­нае кі­но пра­мо­га дзея­ння, яна па­ўста­ла яшчэ ў Злу­ча­ных Шта­тах і Ка­на­дзе, а так­са­ма ў тво­рах фран­цуз­ска­га кі­не­ма­таг­ра­фіс­та Жа­на Ру­ша на мя­жы 1950—1960-х. Такое кіно ад­люс­троў­ва­ла пра­цэ­сы, якія ад­бы­ва­лі­ся ў еўра­пей­скіх на­цы­яна­ль­ных кі­не­ма­тог­ра­фах т.зв. но­вых хва­ляў, і бы­ло звя­за­на зноў-та­кі з ана­ла­гіч­ным тэх­ніч­ным аспек­там — мі­ні­яцю­ры­за­цы­яй ка­ме­ры і з’яў­лен­нем вы­со­ка­чул­лі­вай стуж­кі, што да­зво­лі­ла аб­ыхо­дзіц­ца без асвят­ля­ль­ных пры­бо­раў. Кам­па­зі­цыя кад­ра ста­ла менш вы­бу­да­ва­най, сю­жэ­ты — больш дэ­мак­ра­тыч­ны­мі, эпі­зо­ды — спан­тан­ны­мі.

«Дру­гое ды­хан­не» direct cinema ў па­чат­ку двух­ты­сяч­ных у да­ку­мен­та­ліс­ты­цы звя­за­на ме­на­ві­та са з’яў­лен­нем ліч­ба­ва­га ві­дэа. Шмат у чым яго эстэ­ты­ка аб­умоў­ле­на агу­ль­ным змя­нен­нем ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры, якое пры­нёс нам Інтэр­нэт. Ка­рот­кія, без за­кад­ра­ва­га тэк­сту ро­лі­кі да­мі­ну­юць у са­цы­яль­ных сет­ках, сю­жэ­ты ў жан­ры no comment — звык­лая спра­ва на тэ­ле­ба­чан­ні. Зда­ецца, яшчэ трош­кі — і да­ўняя ма­ра кла­сі­ка ня­мой да­ку­мен­та­ліс­ты­кі Дзі­гі Вер­та­ва аб з’яў­лен­ні Кі­на­во­ка і по­ўным знік­нен­ні суб’­ектыў­на­га Аўта­ра бу­дзе ўва­соб­ле­на ў жыц­цё.

Для кі­не­ма­таг­ра­фіс­таў но­ва­га па­ка­лен­ня, на рус­ка­моў­най пра­сто­ры ідэ­ала­гіч­на звя­за­на­га са «Шко­лай Ма­ры­ны Раз­беж­кі­най і Мі­ха­іла Уга­ра­ва», ву­чэб­най ла­ба­ра­то­ры­яй зна­ка­мі­тай рэ­жы­сёр­кі-да­ку­мен­та­ліс­ткі і не менш зна­ка­мі­та­га дра­ма­тур­га, інша­га ва­ры­янту, зда­ецца, і не існуе. Мож­на так­са­ма ўзга­даць кар­ці­ны Па­ўла Кас­та­ма­ра­ва, Аляк­сан­дра Рас­тар­гу­ева і Анту­ана Ка­ці­на, якія за­да­лі ма­гіс­тра­ль­ныя кі­рун­кі гэ­та­му ме­та­ду ў двух­ты­сяч­ныя га­ды. І, зра­зу­ме­ла, стуж­кі жы­вых кла­сі­каў по­стса­вец­ка­га і сус­вет­на­га кі­но Ві­та­лія Ман­ска­га і Вік­та­ра Ка­са­коў­ска­га.

Але кі­но то­ль­кі па­мыл­ко­ва лі­чыц­ца ві­зу­аль­ным на­бо­рам фраг­мен­таў рэ­аль­нас­ці — дра­ма­тур­гія ў ім па­трэб­на на­ват са­мым ка­рот­кім тво­рам. Ака­за­ла­ся, як ме­тад direct cinema не­бяс­печ­ны ме­на­ві­та ілю­зі­яй спан­тан­най арга­ні­за­цыі экран­най пра­сто­ры. Ні­які ге­рой, на­ват яркі і ха­рыз­ма­тыч­ны, не за­ме­ніць са­бой га­лоў­ных эле­мен­таў кі­не­ма­таг­ра­фіч­най мо­вы — дра­ма­тур­гіі і ман­та­жу.

Да­ўно ста­ла кры­ла­тым пы­тан­не «Ці лёг­ка быць ма­ла­дым?». Дзя­ку­ючы да­ку­мен­та­ліс­ту Юры­су Под­ні­ексу і яго­ным ка­ле­гам з Рыж­скай кі­нас­ту­дыі, якія ў 1986 зня­лі сен­са­цый­ны ад­на­ймен­ны фі­льм, гэ­тае пы­тан­не за­да­юць ужо тры дзя­сят­кі га­доў. І ад­каз на яго ма­ецца ад­на­знач­ны. Ня­лёг­ка прый­шло­ся і вы­пус­кні­цы Бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­най ака­дэ­міі мас­тац­тваў на аб­а­ро­не дып­лом­на­га фі­ль­ма. Юліі Рал­ко да­вя­ло­ся вы­слу­хаць ня­ма­ла спрэч­ных і дыя­мет­ра­ль­на про­ці­лег­лых мер­ка­ван­няў пра сваю пра­цу «Орша... Мінск... Орша...». На за­воч­ным кур­се рэ­жы­сё­раў кі­но і тэ­ле­ба­чан­ня (май­стэр­ня вя­до­ма­га тэ­ле­ві­зій­на­га рэ­жы­сё­ра і вя­ду­ча­га Сяр­гея Ка­ць­ера) бы­ло ня­ма­ла ці­ка­вых ра­бот, але гэ­тая кар­ці­на ад­роз­ні­ва­ецца ад усіх астат­ніх ме­на­ві­та тым, што яна блі­жэй за ўсё да су­час­на­га раз­умен­ня direct cinema.

Фі­льм «Орша... Мінск... Орша...» рас­па­вя­дае аб не­ка­ль­кіх днях з жыц­ця ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка, які ад­праў­ля­ецца са ста­лі­цы ў род­ны го­рад на­ве­даць ба­ць­коў і сяб­роў. Зра­біць да­ку­мен­та­ль­ны кі­на­пар­трэт су­час­ні­ка — спра­ва зу­сім не про­стая. У кад­ры Юліі Рал­ко (яна ж і апе­ра­тар­ка кар­ці­ны) аказ­ва­юцца лю­дзі, што рэ­дка ро­бяц­ца ге­ро­ямі на экра­не, — як і ў ня­даў­нім філь­ме «25» Андрэя Ку­ці­лы («Мас­тац­тва» №6/2016). Звы­чай­на на­шы да­ку­мен­та­ліс­ты зды­ма­юць ста­рых у вёс­ках, лю­дзей не­звы­чай­ных, твор­чых пра­фе­сій, се­леб­ры­ці, у рэ­шце рэшт. Ге­ро­яў Рал­ко не на­за­веш не­звы­чай­ны­мі. Але ад­лег­ласць і ра­курс, з яко­га яны па­ка­за­ны, не­за­быў­на ўраж­ва­юць.

Гэ­ты да­ку­мен­та­ль­ны зрэз гра­мад­ства аказ­ва­ецца бо­льш да­клад­ным і бяз­лі­тас­ным, чым дзя­сят­кі жур­на­ліс­цкіх рэ­пар­та­жаў. Direct cinema якраз за­хо­дзіць на тэ­ры­то­рыю жур­на­ліс­ты­кі, ад­нак у Юліі Рал­ко атры­ма­ла­ся па­збег­нуць за­ліш­няй пуб­лі­цыс­тыч­нас­ці свай­го аўтар­ска­га вы­каз­ван­ня і эстэ­ты­за­цыі ася­род­дзя, як тое ад­бы­ло­ся, на­прык­лад, у фі­ль­ме Рус­ла­на Фя­до­та­ва «Кі­ра­ва, 26». «Орша... Мінск... Орша...» блі­жэй да зга­да­най стуж­кі Ку­ці­лы. Аб­одва тво­ры не сто­ль­кі ад­каз­ва­юць на пы­тан­не «Ці лёг­ка быць ма­ла­дым у су­час­най Бе­ла­ру­сі?», ко­ль­кі рас­па­вя­да­юць пра атмас­фе­ру ў кра­іне па пры­нцы­пе ад пры­ват­на­га да вя­лі­ка­га. Але ка­лі аўтар­скі стыль Андрэя Ку­ці­лы мае на ўва­зе аку­рат­ную фік­са­цыю рэ­аль­нас­ці ста­тыч­най ка­ме­рай у ста­ран­на вы­ве­ра­ных пла­нах, то ка­ме­ра Юліі Рал­ко жы­вая ў по­ўнай ад­па­вед­нас­ці з твор­чым ме­та­дам пра­мо­га кі­но — здым­кі з рук без шта­ты­ва, рэ­пар­таж­ны стыль, пун­кцір­нае раз­віц­цё сю­жэ­ту. Ка­ме­ра ўспры­ма­ецца як ад­на з дзей­ных асоб — у да­дзе­ным вы­пад­ку ад­бы­ва­ецца зліц­цё аўта­ра з ася­род­дзем, а не рас­пуш­чэн­не ў ім.

Фі­льм па­каз­вае бе­ла­рус­кі пра­він­цый­ны ася­ро­дак знут­ры, у не­па­рад­ным, але і не ў алар­міс­цкім клю­чы. Пра­ўда, без­ліч та­буя­ва­най лек­сі­кі і ня­зму­ша­ныя ме­та­фа­ры ў кад­ры над­аюць кар­ці­не пэў­нае скан­­даль­­нае ад­цен­не. Мож­на ўспом­ніць так­са­ма аўтар­скую пра­цу Сяр­гея Ка­ла­соў­ска­га «Шэп­ты і кры­кі Та­ні Б.», дзе ме­та­дам direct cinema фік­са­ва­ла­ся жыц­цё мін­чан­кі, якая за­йма­ецца пра­сты­ту­цы­яй. Як і Ка­ла­соў­скі, Юлія Рал­ко ста­віць за­да­чу ад­люс­тра­ваць ася­ро­дак, а не рас­стаў­ляць ма­ра­ль­на-са­цы­яль­ныя акцэн­ты.

Тво­ры та­кой сту­пе­ні шчы­рас­ці, як «Орша... Мінск... Орша...», у бе­ла­рус­кай да­ку­мен­та­ліс­ты­цы ве­ль­мі рэ­дкія. Па­ка­за­ль­на, што аўтар­ка зня­ла сваю стуж­ку пры­ват­ным чы­нам, не звяр­та­ючы­ся па да­па­мо­гу ні да дзяр­жаў­ных, ні да пры­ват­ных кі­на­выт­вор­цаў.

Антон СІДАРЭНКА