Інклюзіўны тэатр

І ка­лі б та­ко­га эфек­ту не бы­ло, ні шэ­ле­гу б не каш­та­ва­ла шмат­га­до­вая фес­ты­ва­ль­ная кам­па­нія, у вя­лі­кай сту­пе­ні па­трэб­ная — ва­лан­цё­рам, гле­да­чам, ба­ць­кам артыс­таў і кі­раў­ні­кам ад­мыс­ло­вых тэ­атраў. Асноў­най сі­лай без­да­кор­най арга­ні­за­цыі фэс­ту бы­лі ва­лан­цё­ры — пя­ць­дзя­сят ма­ла­дых лю­дзей, шчы­ра ад­да­ных сва­ёй спра­ве.

Фес­ты­валь — тая твор­чая ла­ба­ра­то­рыя, дзе да­сле­ду­юцца і пра­вя­ра­юцца фор­мы й ме­та­ды ўцяг­ван­ня лю­дзей з роз­ны­мі ды­ягна­за­мі ў актыў­ную твор­чую дзей­насць. Ад­мыс­лоў­цы пра­па­ну­юць пра­кты­ка­ван­ні і трэ­нін­гі, рэ­жы­сё­ры і акцё­ры ад­ра­зу спра­бу­юць іх за­сво­іць. Па­ко­ль­кі ства­ра­юць ад­мыс­ло­выя тэ­атры збо­ль­ша­га лю­дзі без тэ­атра­ль­най ад­ука­цыі — псі­хо­ла­гі, пед­аго­гі, мед­ыкі, час­цей за ўсё — ба­ць­кі асаб­лі­ва­га дзі­ця­ці, зму­ша­ныя ад­мо­віц­ца ад улас­най пра­фе­сіі, то да­лу­чэн­не да спе­цы­фі­кі тэ­атра ад­бы­ва­ецца сво­еа­саб­лі­вым па­ско­ра­ным чы­нам на вар­шта­тах, кан­фе­рэн­цы­ях, «круг­лых ста­лах» і на­чных аб­мер­ка­ван­нях у га­тэ­ль­ных ну­ма­рах. Пра­гра­ма за­вяр­ша­ецца пра­фе­сій­най гу­тар­кай з так зва­най ра­дай кан­су­ль­тан­таў — ідэю, да­рэ­чы, па­зы­чы­лі ў су­се­дзяў з кі­еўска­га фэс­ту «Со­неч­ная хва­ля». Яго арга­ні­за­тар, рэ­жы­сёр тэ­атра «Па­раст­кі» Ві­таль Лю­бо­та шмат ча­му на­ву­чыў бе­рас­цей­цаў і ўга­ва­рыў ад­мо­віц­ца ад тра­ды­цый­на­га жу­ры, бо «перш як “жу­рыць”, трэ­ба на­ву­чыць». Кан­су­ль­та­цый­ную ра­ду ня­змен­на ўзна­ча­ль­вае рэ­жы­сёр­ка, тэ­атраз­наў­ца, тэ­атра­ль­ны пед­агог Тац­ця­на За­рэм­ба. Сё­ле­та да яе да­лу­чы­лі­ся Мі­хал Ста­ноў­скі (са­цы­яль­ны пед­агог, алі­гаф­рэ­на­пе­да­гог, арт-тэ­ра­пеўт, вы­клад­чык), Януш Шы­ма­ньс­кі (тэ­атра­ль­ны пед­агог, арт-тэ­ра­пеўт, вы­клад­чык Вар­шаў­ска­га і Люб­лін­ска­га ўні­вер­сі­тэ­таў) і Андрэй Саў­чан­ка (акцёр, рэ­жы­сёр і вы­клад­чык акцёр­ска­га май­стэр­ства).

Тэ­ма сё­лет­ня­га фэс­ту — Афры­ка (кон­курс на чар­го­вую агу­ль­ную тэ­му ла­дзіц­ца што­год, бо да па­ста­но­вак да­да­юцца спе­вы, ма­ля­ван­не ды іншае). Вы­бар ма­тэ­ры­ялу па тэ­ме не аб­авяз­ко­вы, але па­жа­да­ны, тым бо­льш яна ве­ль­мі ўда­лая. І для артыс­таў, якія ахвот­на ўбі­ра­лі­ся ў экза­тыч­ныя строі, ха­ва­лі­ся за мас­ка­мі і смя­лей дзей­ні­ча­лі. І для рэ­жы­сё­раў з ха­рэ­огра­фа­мі, бо сво­еа­саб­лі­вая плас­ты­ка афры­кан­скіх тан­цаў спры­яла яркім ма­люн­кам і вы­на­ход­лі­ва­му за­сва­енню сцэ­ніч­най пра­сто­ры. А му­зыч­на-рыт­міч­ная арга­ні­за­цыя сцэ­ніч­на­га дзея­ння ме­ла на мэ­це раз­на­стай­ныя за­да­чы, вы­ма­га­ла актыў­на­га раз­віц­ця му­зыч­на-рыт­міч­ных уме­льс­тваў, пра­цы з раз­на­стай­ны­мі ўдар­ны­мі пры­ла­да­мі (на­прык­лад, кі­ямі).

Спек­такль «Ад­ной­чы ў Афры­цы» львоў­ска­га тэ­атра «Кар­цін­ка» (твор­чая су­по­ль­насць не­ка­ль­кіх се­м’яў) пры ўсёй сціп­лас­ці ма­тэ­ры­яль­ных вы­дат­каў афор­мі­лі вы­на­ход­лі­ва і гус­тоў­на. Ві­да­воч­на ма­мы, мас­тач­кі і краў­чы­хі, па­гар­та­лі да­ве­дач­ную лі­та­ра­ту­ру, за­зір­ну­лі ў Інтэр­нэт, та­му ўкра­інскія артыс­ты вы­гля­да­лі пра­ўдзі­вы­мі афры­кан­ца­мі, а не індзей­ца­мі ці інду­са­мі. Рэ­жы­сёр­ка Лі­лія Сю­цік да­лі­кат­на аб­ыгра­ла іх маў­лен­чыя пра­бле­мы — пер­са­на­жы раз­уме­лі­ся на «та­ра­бар­скай» мо­ве. Ві­зу­аль­ны шэ­раг па­ста­ноў­кі вы­зна­чы­ла пра­екцыя афры­кан­ска­га кра­яві­ду ў сты­лі дзі­ця­ча­га ма­люн­ка (на за­дні­ку) і вы­ка­рыс­тан­не эле­мен­таў це­ня­во­га тэ­атра. Па экра­не па­во­ль­на кро­чы­лі стат­кі жы­ра­фаў і сла­ноў, пра­бя­га­лі па­ляў­ні­чыя. Цар звя­роў Леў, за­ха­ва­ль­нік ча­роў­на­га агню жыц­ця, да­рыў яго­ную час­цін­ку Па­ляў­ні­ча­му, а той ажыў­ляў гэ­тым агнём смя­рот­на хво­рую ма­ці.

Тэ­атр са Сто­лі­на «Све­жы ве­цер» па­ка­заў плас­тыч­ны спек­такль «African storу» ў рэ­жы­су­ры Юліі Ба­біч пра тое, «ад­куль мы, хто мы, ку­ды ідзём». Артыс­ты ў чор­ных тры­ко (іх су­пра­ва­джа­лі ад­па­вед­ныя свет­ла­выя эфек­ты і ўда­лы му­зыч­ны шэ­раг) плас­тыч­на ўтва­ра­лі віх­рэн­ні не­йкай пра­ма­тэ­рыі, яна сціс­ка­ла­ся, вы­бу­ха­ла і па­сту­по­ва пе­ра­тва­ра­ла­ся ў ка­мяч­кі жыц­ця. Пад гук уда­раў сэр­ца яны да­ва­лі па­ра­сткі. Ця­гам не­ка­ль­кіх хві­лін раз­гор­тва­ла­ся кар­ці­на эва­лю­цый­на­га раз­віц­ця, ажно да з’яўлен­ня лю­дзей. Тыя дзя­лі­лі­ся на два пле­мя і па­ля­ва­лі на звя­роў, по­тым — на лю­дзей і, на­рэш­це, шу­ка­лі мір­на­га су­існа­ван­ня...

Кан­су­ль­та­цый­ная ра­да ўхва­лі­ла ідэю па­ста­ноў­кі, якую мож­на па­шы­раць, але вы­ка­за­ла істот­ную за­ўва­гу: аж трое пед­аго­гаў на сцэ­не — за­ліш­няя апе­ка для ча­тыр­нац­ца­ці артыс­таў.

Ку­ды як смя­лей аб­ыхо­дзіц­ца са сва­імі вы­ха­ван­ца­мі Мі­хал Ста­ноў­скі, хоць удзе­ль­ні­кі «Артыс­тыч­най ака­дэ­міі» з Люб­лі­на ма­юць больш су­р’ёз­ную на­за­ло­гію. Яны не то­ль­кі са­ма­стой­на пра­цу­юць на сцэ­не, але і цу­доў­на ўза­ема­дзей­ні­ча­юць з за­лай. А цуд па­ля­гае на тым, што гле­да­чы не ад­чу­ва­юць ні­яка­га моў­на­га ба­р’е­ру. «Па­рад ба­гоў» не спек­такль, а, хут­чэй, рэ­вю. На сцэ­ну адзін за ад­ным пад­ыма­юцца алім­пій­скія ба­гі ў ад­па­вед­ным адзен­ні і з ад­па­вед­най атры­бу­ты­кай, а кан­фе­ран­сье (ці ані­ма­тар) Ге­фест пра­па­нуе гле­да­чам іх на­зваць. Агнеш­ка Кру­лік у ро­лі Ге­фес­та — да­лі­кат­ная фі­гур­ка з ве­лі­зар­ным бу­та­фор­скім мо­ла­там, не муж­чы­на, не жан­чы­на, а дзіў­нае ства­рэн­не, сап­раў­дны міф! Му­зы­кай дзея­нне да­сціп­на су­пра­во­дзіў сам рэ­жы­сёр, аста­ля­ваў­шы­ся пе­рад сцэ­най з цэ­лай ка­лек­цы­яй шу­ма­вых і ўдар­ных пры­ла­даў, каб тое, што не мог пра­мо­віць артыст, свед­чы­ла му­зы­ка.

«Іскар­ка» з Ві­цеб­ска па­чы­на­ла­ся як тэ­атр ля­лек, але з ця­гам ча­су ля­ль­кі роз­ных сіс­тэм уда­ла злу­чы­лі­ся з жы­вым пла­нам — як у спек­так­лі «Ці­каў­нае сла­ня­ня». Асаб­лі­васць па­ста­но­вак «Іскар­кі» — ва ўдзе­ле вя­лі­кай ко­ль­кас­ці дзя­цей са скла­да­ны­мі і кам­бі­на­ва­ны­мі па­ру­шэн­ня­мі. Рэ­жы­сёр­ка Але­на Ка­ва­лё­ва аб­ра­ла каз­ку Рэ­дзь­ярда Кіп­лін­га і вы­ве­ла на сцэ­ну стра­ка­тую кам­па­нію з джун­гляў. Дзве жы­выя Па­ль­мы (Да­мір Уку­ба­еў і Аляк­сей Ермаш­ке­віч) аста­ля­ва­лі­ся ў цэн­тры сцэ­ніч­най пра­сто­ры. У ка­пе­лю­шах-кро­нах сха­ва­лі­ся ляль­­кі — Мал­па і Удаў. У іх пі­ль­ныя спра­вы да Сла­ня­ня­ці (Юлія Ці­хан­ская), ру­жо­вай аб­ла­ву­хай істо­ты, якая да ўсіх чэ­піц­ца з пы­тан­ня­мі, але атрым­лі­вае кух­та­лёў — ад Жы­ра­фаў (Вя­час­лаў Га­лай і Ка­ця­ры­на Тру­са­ва) і Ту­ка­наў (Алі­на Дзя­ра­бі­на і Тац­ця­на Іллюк), рос­та­вых ля­лек. Як вя­до­ма, ці­каў­ная ма­ле­ча па­зна­ёмі­ла­ся з Кра­ка­дзі­лам, той уха­піў яго за нос і... Сла­ня­ня раз­жы­ло­ся хо­ба­там. Ім яно і ад­луп­ца­ва­ла крыў­дзі­це­ляў у каз­цы Кіп­лін­га. Але на сцэ­не ўсё скон­чы­ла­ся агу­ль­ным за­мі­рэн­нем.

Уз­орам для ўдзе­ль­ні­каў зра­біў­ся тэ­атр «Ра­дасць мая» з Сык­тыў­ка­ра са спек­так­лем па­вод­ле апавядання Ма­мі­на-Сі­бі­ра­ка «Шэ­рая шый­ка». Ён вы­лу­чыў­ся сцэ­ніч­най ку­ль­ту­рай, ску­пой, але вы­раз­най сцэ­наг­ра­фі­яй з пра­сто­рай, ад­кры­тай для во­ль­най плас­ты­кі артыс­таў, бо іх ге­роі — птуш­кі. На сцэ­не — два не­вы­со­кія аб’­ёмныя дрэ­вы з кар­дон­ных мо­ду­ляў. Іхнія ка­рун­ка­выя ша­ты ўпры­го­жа­ны ка­ля­ро­вы­мі хус­цін­ка­мі, праз якія па­ўстаў воб­раз во­се­ні. Пе­ра­лёт­ныя птуш­кі знес­лі хус­цін­кі, на мас­ні­цы зля­цеў лёг­кі бе­лы ша­лік — нады­шла зі­ма. Лі­рыч­ную атмас­фе­ру пад­тры­ма­ла му­зыч­нае су­пра­ва­джэн­не, але га­лоў­ная ўраз­лі­вая ры­са спек­так­ля — гуч­нае, вы­раз­нае маў­лен­не вы­ка­наў­цаў.

Ства­ра­ль­нік і кі­раў­нік ка­лек­ты­ву Ма­ры­на Афа­на­сен­ка мае пра­фе­сій­ную тэ­атра­ль­ную ад­ука­цыю і пі­ль­нуе га­лоў­ны за­па­вет рэ­жы­сё­ра асаб­лі­ва­га тэ­атра: якой бы ні бы­ла на­за­ло­гія артыс­та, на сцэ­не ён му­сіць вы­гля­даць год­на. То­ль­кі зрэд­час у яе па­ста­ноў­ках за­дзей­ні­ча­ны ва­лан­цё­ры, як сту­дэн­тка На­ста Па­гон­шчы­ка­ва ў «Шэ­рай Шый­цы» з аб­са­лют­на тэх­ніч­най фун­кцы­яй — вы­во­зіць ва­зок ма­лень­­кай ка­чач­кі. Але На­ста і агуч­ва­ла ге­ра­іню, з’яў­ля­ючы­ся го­ла­сам актор­кі, якая не маг­ла раз­маў­ляць.

Ся­род вы­ка­наў­цаў ёсць тыя, хто ма­юць цяж­кас­ці з маў­лен­нем, але Ма­ры­на ста­ран­на пра­цуе над га­ла­са­мі сва­іх вы­ха­ван­цаў, і не дзіў­на, што пад­час рэ­пе­ты­цый зда­ра­юцца сап­раў­дныя цу­ды — як з вы­ка­наў­цай ро­лі Шэ­рае Шый­кі Ксе­ні­яй Па­то­ліц­кай, якая за­га­ва­ры­ла!

З Ві­ль­ні пры­вез­лі інтэр-опе­ру «Не­смя­рот­нае ка­хан­не ў вы­дмах», над якой пра­ца­ва­лі па­этка Ві­яле­та Шаб­лін­скай­тэ і пі­сь­мен­нік Гас­па­рас Алекс. Му­зы­ка на­ле­жыць кам­па­зі­тар­цы Сні­егу­оле Дзік­чу­тэ, якая і ачо­ль­вае тэ­атр.

Усе артыс­ты — лю­дзі ста­ла­га ве­ку з вы­дат­ны­мі ва­ка­ль­ны­мі да­ны­мі. З дзе­ся­ці вы­ка­наў­цаў опе­ры пя­цё­ра — ва­зоч­ні­кі, та­му дэ­ка­ра­цый на сцэ­не ня­ма. Ге­роі зна­ёмяц­ца на бе­ра­зе мо­ра, чый воб­раз утва­ра­ецца ма­люн­кам на за­дні­ку, гу­ка­мі пры­бою і вы­раз­най плас­ты­кай. Рух хо­ру (ані­як не ма­соў­кі!) сва­бод­на ахоп­лі­вае сцэ­ніч­ную пра­сто­ру. Лю­дзі, як хва­лі, на­язджа­юць, на­бя­га­юць на аван­сцэ­ну про­ста да рам­пы і па­во­лі ад­ыхо­дзяць углыб. Адзін за­кі­дае ву­ду, дру­гі шпур­ляе ка­ме­нь­чы­кі, трэ­ці гу­ляе з уяў­най хва­ляй бо­сы­мі на­га­мі. Асноў­ная ка­лі­зія сю­жэ­ту па­ля­гае ў тым, што дзяў­чы­на і ва­зоч­нік па­ка­ха­лі ад­но ад­на­го.

Ад­важ­на па­бу­да­ва­ны ку­ль­мі­на­цый­ны мо­мант спек­так­ля. Анта­га­ніст, моц­ны вы­со­кі муж­чы­на, чыю ро­лю вы­кон­вае Саў­люс Чэп­ла, рыў­ком вы­цяг­вае з крэс­ла за­ка­ха­на­га ге­роя Да­ні­елю­са Юрэ­ві­ча, кі­дае яго на пад­ло­гу і раз­ам з пры­яце­лем (Анджэй Ма­ру­се­віч) здзе­ку­ецца з без­да­па­мож­на­га, які спра­буе пе­ра­ку­ліц­ца і ад­паўз­ці. Ва­ка­ль­ны ду­эт-рэ­чы­та­тыў, лю­ты і агрэ­сіў­ны, рап­там пе­ра­хо­дзіць у та­нец, сты­лі­за­ва­ны пад брэйк. Тан­цор апус­ка­ецца на пад­ло­гу, дэ­ман­стру­ючы вы­біт­ную плас­ты­ку, ягонае ру­хо­мае це­ла кан­трас­туе з за­па­во­ле­нас­цю чалавека з інваліднасцю... Сцэ­на поў­ніц­ца існым дра­ма­тыз­мам і вы­клі­кае эстэ­тыч­ны шок.

«Не­смя­рот­нае ка­хан­не ў вы­дмах» мае апты­міс­тыч­ную раз­вяз­ку — дзя­ку­ючы ге­ра­іні за­ка­ха­ныя ўз’яд­ноў­ва­юцца, што сім­ва­лі­зуе вы­шэй­шую ду­хоў­ную сі­лу, а цэ­лас­ны воб­раз спек­так­ля праз змен­лі­выя аса­цы­ятыў­ныя вы­явы ўда­ла акрэс­лі­вае пес­каг­ра­фія.

Вя­до­ма, не ўсе па­ста­ноў­кі атры­ма­лі вы­со­кія адзна­кі ка­лег і ра­ды кан­су­ль­тан­таў, але да­тклі­выя мес­цы не за­ста­лі­ся па-за ўва­гай. Сцэ­наг­ра­фіч­нае вы­ра­шэн­не — пер­шае, што ба­чыць гля­дач. Час­ця­ком яно не вы­лу­ча­ецца гус­там і вы­дае ня­здо­ль­насць рэ­жы­сё­ра раз­мер­ка­ваць пра­сто­ру для гу­ль­ні. Дзве штуч­ныя на­ва­год­нія ялі­ны не ства­ра­юць воб­раз ле­су; аста­ля­ва­ныя по­бач з ма­ля­ва­най шыр­май — інтэ­р’е­рам ха­ты — зу­сім збі­ва­юць гле­да­ча з тро­пу. Су­сед­ства пя­нь­коў і ста­ла з за­ку­ліс­на­га пад­бо­ру гэ­так­са­ма не­да­рэч­нае. Ду­жа аб­ачлі­ва трэ­ба аб­ыхо­дзіц­ца на сцэ­не з сап­раў­днай ежай. Ка­лі ў каз­цы «Зі­мо­вая гіс­то­рыя» на па­лян­цы тан­чаць му­ха­мо­ры, гля­­дзель­­ні да­да­ецца раз­губ­ле­нас­ці. Пад­обныя промахі час­цей за ўсё зда­ра­юцца ў тэ­атраў-дэ­бю­тан­таў.

Па-ра­ней­ша­му вя­лі­кія на­ра­кан­ні вы­клі­кае му­зыч­нае афар­млен­не спек­так­ляў. Тац­ця­на За­рэм­ба адзна­чы­ла ты­по­выя па­мыл­кі, пе­рад­усім эклек­ты­ку ў пад­бо­ры і му­зыч­ныя тво­ры ніз­кай мас­тац­кай якас­ці (асаб­лі­ва па­псы), вы­ка­рыс­тан­не му­зы­кі з па­пу­ляр­ных мас­тац­кіх ды му­ль­тып­лі­ка­цый­ных фі­ль­маў, бо за імі цяг­нец­ца цэ­лы шэ­раг аса­цы­яцый і гле­да­чы між­во­лі па­ра­ўноў­ва­юць тое, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, з пра­фе­сій­най пра­цай май­строў экран­ных мас­тац­тваў. Аб­мяр­коў­ва­ючы пла­ны на на­ступ­ны фэст, да­мо­ві­лі­ся пра не­абход­насць вар­шта­ту па му­зыч­ным пад­бо­ры і тэх­ні­цы ман­та­ван­ня фа­наг­рам да па­ста­но­вак.

Не пры­му­сіў ся­бе ча­каць і шэ­раг ка­рыс­ных па­ра­даў па пра­сто­ра­ва-ча­са­вай арга­ні­за­цыі спек­так­ля, яго­ным тэм­па­рыт­ме. Пра­фе­сій­ную ма­ентнасць рэ­жы­сё­ра ад­ра­зу ві­даць па тым, як ён арга­ні­зуе пра­сто­ру сцэ­ніч­на­га дзея­ння: ці не збі­ва­юцца артыс­ты «ў ку­чы», ці не ба­яцца глы­бі­ні сцэ­ны, ці не цяг­нуц­ца да ку­лі­сы, дзе ха­ва­ецца вы­ра­та­ва­ль­ны суф­лёр, і да т.п.

Вы­йсце на вя­лі­кую пра­фе­сій­ную сцэ­ну для асаб­лі­вых артыс­таў — падзея ве­лі­зар­най важ­нас­ці. На не­зна­ёмай пля­цоў­цы ім аба­вяз­ко­ва па­трэб­ная тэх­ніч­ная рэ­пе­ты­цыя, каб за­сво­іць про­стыя пра­ві­лы тэх­ні­кі бяс­пе­кі, на­ву­чыц­ца раз­мяр­коў­вац­ца ў пра­сто­ры сцэ­ны, не ба­яцца сцэ­ніч­на­га свят­ла. А па­ста­ноў­шчы­кам не вар­та за­хап­ляц­ца свет­ла­вы­мі эфек­та­мі (на­прык­лад, стра­бас­ко­пам ці дым-ма­шы­най), якія мо­гуць спра­ва­каць не­адназ­нач­ную рэ­акцыю.

Ні кі­раў­ні­ку, ні пед­аго­гу асаб­лі­ва­га тэ­атра­ль­на­га ка­лек­ты­ву ня­мож­на за­бы­вац­ца на тое, што ро­ля па­він­на быць вы­ка­наў­цу па сі­лах, што існа­ваць у спек­так­лі ён му­сіць асэн­са­ва­на, пра­маў­ляць вы­раз­на і гуч­на, ру­хац­ца рыт­міч­на. Пад­рых­тоў­ка па­ста­ноў­кі ані­як не аб­мя­жоў­вац­ца рэ­пе­ты­цы­ямі, вы­вуч­ван­нем тэк­сту і ма­люн­ка ро­лі...

Вера ШЭЛЕСТ