Та­та­ль­ная гу­ль­ня

А экс­пер­ты ад­гле­дзе­лі 774 спек­так­лі, і то­ль­кі 68 тво­раў (дра­ма­тыч­ных, опер­ных, ба­лет­ных, тан­ца­ва­ль­ных і экс­пе­ры­мен­та­ль­ных) скла­лі кон­курс. Крыў­дна і дзіў­на, што ў спіс на­мі­нан­таў не тра­пі­лі «Мёр­твыя ду­шы» ў па­ста­ноў­цы Кі­ры­ла Ся­рэб­ран­ні­ка­ва (тэ­атр «Го­галь-цэнтр», Мас­ква): спек­такль да­вёў сваю вар­тасць па­спя­хо­вым удзе­лам у буй­ных між­на­род­ных фэс­тах Аві­нь­ёна, Ве­ны (Wiener Festwochen) і Бел­гра­да (BITEF).

Леп­шым спек­так­лем вя­лі­кай фор­мы на­зва­ны «Сон у Іва­на­ву ноч» у па­ста­ноў­цы Іва­на Па­поў­скі (тэ­атр «Май­стэр­ня Пят­ра Фа­мен­кі», Мас­ква). Два га­ды ма­ке­дон­скі рэ­жы­сёр пад­бі­раў акцёр­скі склад, кштал­ціў кан­цэп­цыю і — са­мае га­лоў­нае! — да­ма­гаў­ся лёг­кас­ці вы­ка­нан­ня ў ад­мыс­ло­вым ча­роў­ным ле­се з ру­хо­мых чор­на-бе­лых па­лот­наў-лі­янаў. Пер­са­на­жы па­соў­ва­лі­ся ўга­ру і до­лу, коў­за­лі­ся, сліз­га­лі, блы­та­лі­ся ў іх і кан­ву­ль­са­ва­лі (дзі­вос­ная, по­ўная фан­та­зіі пра­ца ха­рэ­огра­фа Але­га Глуш­ко­ва). Сім­фо­нія тка­нін — ці не най­важ­ней­шы эле­мент спек­так­ля. Па­сля гэ­та­га ка­зач­на­га дзея­ння пад­ума­ла­ся, што па 2012 го­дзе, па смер­ці май­стра, за­сна­ва­ль­ні­ка і лі­да­ра тэ­атра Пят­ра Фа­мен­кі, у май­стэр­ню на­рэш­це вяр­нуў­ся дух тэ­атра­ль­нас­ці, гу­ль­ні дзе­ля гу­ль­ні.

Праз па­эты­ку сюр­рэ­аліз­му і сваю ўлас­ную ме­то­ду «не­лі­ноў­на­га тэ­атра» рэ­жы­сёр Юрый Бу­ту­саў вы­ра­шыў «Бег» Мі­ха­іла Бул­га­ка­ва (Тэ­атр імя Яўге­на Вах­тан­га­ва, Мас­ква). Усе мес­цы дзея­ння (Крым, Кан­стан­ці­но­паль, Па­рыж і Пе­цяр­бург) рэ­жы­сёр звёў да ве­лі­зар­най пус­той сцэ­ны і вуз­кай па­лос­кі аван­сцэ­ны, ад­га­ро­джа­най жа­лез­най за­сло­най. Спек­такль ве­ль­мі на­гад­вае існа­ван­не ча­ла­ве­ка ўва сне: уз­ні­ка­юць і ве­ль­мі хут­ка зні­ка­юць вы­явы і апор­ныя сэн­сы, сас­ту­па­ючы мес­ца іншым вы­явам і сэн­сам. Ства­ра­ецца ўра­жан­не, што пер­са­на­жы існу­юць не ў рэ­аль­нас­ці, а ў чы­імсь­ці ўяў­лен­ні. Ло­гі­кі гле­да­чу не да­шу­кац­ца, за­ста­ецца пад­пас­ці пад аса­цы­яцыі і за­ну­рыц­ца ў пад­свя­до­мае — у жуд­лі­выя, хва­ра­ві­тыя, стра­хот­ныя сны пра гра­ма­дзян­скую вай­ну.

Не­шта цал­кам про­ці­лег­лае пра­па­нуе рэ­жы­сёр Ро­берт Уіл­сан у Тэ­атры На­цый (Мас­ква). Ён ства­рыў «Каз­кі Пуш­кі­на» як аль­бом з лу­боч­ны­мі ма­люн­ка­мі ў тра­ды­цы­ях рус­ка­га аван­гар­ду 1920-х. Між­соб­ку да­чы­ня­юцца не так пер­са­на­жы, як свят­ло, гук і рытм; акцё­ры пе­ра­ўтво­ра­ныя ў ля­лек з на­бе­ле­ны­мі тва­ра­мі, са стро­гай парт­ыту­рай ру­хаў і вы­раз­най мі­мі­кай.

Леп­шым спек­так­лем ма­лой фор­мы пры­зна­ны «О-й. По­здняя любовь» Дзміт­рыя Кры­ма­ва (тэ­атр «Шко­ла дра­ма­тыч­на­га мас­тац­тва», Мас­ква). Рых­тык як па­ста­ноў­ку Па­поў­скі, ра­бо­ту Кры­ма­ва па­вод­ле Аляк­сан­дра Астроў­ска­га мож­на на­зваць та­та­ль­най гу­ль­нёй. Рэ­жы­сёр пра­гне за­ся­ро­дзіц­ца на сю­жэт­ных лі­ні­ях і ге­ро­ях, важ­ных яму са­мо­му, тэкст вы­ва­роч­вае, цяг­не на пля­цоў­ку проць­­му ўся­ля­кай «ад­ся­бе­ці­ны», пе­ра­тва­ра­ючы пер­са­на­жаў у дзіў­ныя гра­тэс­ка­выя істо­ты. І праз усё гэ­та яму вы­па­дае за­глы­біц­ца ў сэнс п’е­сы, а сло­вы кла­сі­ка (ад яко­га ў афі­шы за­ста­лі­ся дзве лі­та­ры — О[стров­ски]й) гу­чаць так, быц­цам на­пі­са­ны то­ль­кі што: артыс­ты (усе ро­лі вы­кон­ва­юць сту­дэн­ты) пад­аюць звык­лыя рэ­плі­кі з но­вы­мі інта­на­цы­ямі, ні­бы й не ве­да­юць, якія сэн­сы ха­ва­юцца за сло­ва­мі. Тэкст ста­но­віц­ца ад­ным з эле­мен­таў гу­ль­ні.

...Дра­ма­тург на­пі­саў п’е­су і рас­клаў пе­рад са­бой арку­шы. Але не­ча­ка­на пра­бег­ла мыш­ка, мах­ну­ла хвос­ці­кам, ка­ла­мар па­біў­ся, атра­мант за­ліў рэ­плі­кі. Пе­ра­пэц­ка­ныя, пе­ра­блы­та­ныя і час­тко­ва стра­ча­ныя арку­шы тра­пі­лі да артыс­таў, якім вы­па­дае ства­раць но­вую, акту­аль­ную гіс­то­рыю. Тэкст мож­на за­пі­саць і агу­чыць праз фа­на­гра­му, не­зра­зу­ме­лыя сло­вы аль­бо рэплі­кі — пра­мы­каць (а каб гля­дач не па­мы­ліў­ся, удак­лад­ніць праз бя­гу­чы ра­док), пра­га­ла­сіць, як на хаў­ту­рах, пра­спя­ваць, пе­ра­тлу­ма­чыць кар­на­ва­ль­ным пры­ёмам ці цыр­ка­вым тру­кам. Вас­тры­ні да­дае і тое, што ў ха­рак­тар­ных ро­лях ста­рых за­ня­ты жан­чы­ны, а энер­гіч­ных ка­бет ігра­юць муж­чы­ны (вы­клю­чэн­не — ро­лі за­ка­ха­ных). Для пе­ра­ўва­саб­лен­няў шчод­ра вы­ка­рыс­тоў­ва­юцца на­клад­ныя на­сы, бро­вы, лы­сі­ны, муд­ра­ге­ліс­тыя па­ры­кі, вам­пі­ра­выя во­чы. «По­зняе ка­хан­не» — вір­ту­озны спек­такль, у ім пра­вя­ра­юцца акцёр­скія ўме­льс­твы і здо­ль­нас­ці да­во­дзіць пуб­лі­ку да экс­та­зу.

Леп­шым рэ­жы­сё­рам вы­зна­ча­ны Андрэй Ма­гу­чы за спек­такль «П’я­ныя» Іва­на Вы­ры­па­ева (Вя­лі­кі дра­ма­тыч­ны тэ­атр імя Гео­р­гія Таў­ста­но­га­ва, Санкт-Пе­цяр­бург), дзе так­са­ма вя­дзе рэй гу­ль­ня, за­кла­дзе­ная дра­ма­тур­гам і пад­хоп­ле­ная па­ста­ноў­шчы­кам. Усе пер­са­на­жы, так зва­ныя прад­стаў­ні­кі ка­пі­та­ліз­му, — і да­свед­ча­ныя, і ве­ль­мі ма­ла­дыя, іх жон­кі, іх топ-ма­дэ­лі ўвесь час п’юць — до­ма, у рэ­ста­ра­не, у ба­ры. У іх раз­вяз­ва­юцца язы­кі (ці за­га­вор­ва­юць ду­шы), і яны раз­ва­жа­юць пра сэнс жыц­ця, Бо­га і бо­га­шу­ка­ль­ніц­тва. Вы­прас­тац­ца/пра­цве­ра­зець зду­жа­лі адзін­кі, дый тое на імгнен­не, бо но­гі ўвесь час пад­гі­на­лі­ся, а це­лы ссоў­ва­лі­ся па мяк­кай па­вер­хні — аб­кла­дзе­ны ма­та­мі под­ыум сцэ­ног­ра­фа Аляк­санд­ра Шыш­кі­на меў за­ўваж­ны ўхіл. Па­ста­ноў­ка Андрэя Ма­гу­ча­га — пра агу­ль­ную хлус­ню, у яе ўлон­ні так кам­фор­тна па­чу­ва­ецца су­час­ны ча­ла­век, ня­ўстой­лі­вы як це­лам, так і ду­шой. Хлус­ня мя­няе свет — ця­пер тут ня­ма мес­ца ні па­чуц­цю, ні пры­хі­ль­нас­ці, ні пэў­нас­ці... «Мы стра­ці­лі кан­такт з рэ­аль­нас­цю, з той пра­ўдзі­вай рэ­аль­нас­цю, з якой усё тут на­сам­рэч скла­дзе­на. (...) Усе ра­шэн­ні, што мы пры­ма­ем, усё гэ­та ад­бы­ва­ецца ў ад­ры­ве ад рэ­аль­нас­ці», — вы­крык­вае адзін з ге­ро­яў. Гэ­тыя сло­вы маг­лі б стаць клю­ча­вым вы­слоў­ем па­ста­ноў­кі.

Дзіў­на, але жу­ры не звяр­ну­ла ўва­гі на та­кі ма­ну­мен­та­ль­ны опер­ны спек­такль, як «Свяр­дзе­ль­цы» (Элек­тра­тэ­атр «Ста­ніс­лаў­скі», Мас­ква) у па­ста­ноў­цы Ба­ры­са Юха­на­на­ва. Ён ці­ка­вы ўжо тым, што шэсць леп­шых су­час­ных кам­па­зі­та­раў — Дзміт­рый Кур­лян­дскі, Ула­дзі­мір Ран­неў, Сяр­гей Не­ўскі, Аляк­сей Сы­со­еў, Аляк­сей Сю­мак, Ба­рыс Фі­ла­ноў­скі — на­пі­са­лі му­зы­ку да гэ­та­га опер­на­га се­ры­яла. Та­кая пра­ца му­сіць быць ацэ­не­на.

У рам­ках фэс­ту тра­ды­цый­на ад­бы­ла­ся пра­гра­ма «Russian Case» (сё­лет­ні ку­ра­тар — кры­тык Па­вел Руд­неў), якая да­ла маг­чы­масць уба­чыць пра­він­цый­ныя рас­ійскія тэ­атры і спек­так­лі-экс­пе­ры­мен­ты. Най­ці­ка­вей­шы — «Аль­ма і Брут», гіс­то­рыі двух са­бак — пра­па­на­ваў ма­ла­ды рэ­жы­сёр, ма­гіс­трант рэ­жы­сёр­скай май­стэр­ні Цэн­тра імя Усе­ва­ла­да Ме­ерхо­ль­да Да­ні­іл Чаш­чын. Аль­ма пе­ра­жы­ла чар­но­бы­льс­кую ка­тас­тро­фу, але не па­кі­ну­ла ха­ту, ахоў­ва­ла яе і свя­та ве­ры­ла, што гас­па­да­ры аб­авяз­ко­ва вер­нуц­ца (тыя зму­ша­ны бы­лі пе­ра­ся­ліц­ца). Брут праз што­дзён­ную жор­сткую дрэ­сі­роў­ку з вер­на­га свой­ска­га са­ба­кі пе­ра­тва­рыў­ся ў бяз­лі­тас­на­га ахоў­ні­ка ня­мец­ка­га кан­цла­ге­ра. Са­ба­чыя гіс­то­рыі аб’­ядна­лі ка­тас­тро­фы, у якіх ві­на­ва­тыя лю­дзі. Не­звы­чай­насць гэ­та­га пра­екта па­ля­гае і ў струк­ту­ры: кож­ная гіс­то­рыя апа­вя­да­ецца ў асоб­най за­ле, а гле­да­чы лё­су­юцца, з якой па­чы­наць. У ве­ль­мі сціп­лых дэ­ка­ра­цы­ях (на ад­ной сцэ­не — тры скры­ні і не­ка­ль­кі лям­паў, на іншай — два крэс­лы і экран) рас­па­вя­да­юць і вы­кон­ва­юць шэ­раг ро­ляў па два артыс­ты. Праз гэ­тыя ака­ліч­нас­ці спек­такль, пры­зна­ча­ны Да­ні­ілам Чаш­чы­ным для ся­мей­на­га пра­гля­ду (і рэ­жы­сёр аб­авяз­ко­ва сус­тра­ка­ецца з дзе­ць­мі, каб па­тлу­ма­чыць не­ка­то­рыя дэ­та­лі), на­бы­вае сво­еа­саб­лі­вае, про­ста-та­кі брэх­таў­скае гу­чан­не.

Сціп­лую па фор­ме, але змяс­тоў­ную па сэн­се па­ста­ноў­ку «Па­лі­ва» Яўге­на Ка­зач­ко­ва пра­па­на­ваў Ся­мён Аляк­сан­драў­скі («Pop-up тэ­атр», Санкт-Пе­цяр­бург). Яе ге­рой — Да­від Ян, ства­ра­ль­нік кам­па­ніі «Abbyy», рас­пра­цоў­нік элек­трон­ных слоў­ні­каў «Lingvo» і па­чы­­наль­нік рас­ійскіх флэш-мо­баў. Праз вер­ба­цім (які атры­маў­ся па­сля шмат­га­дзін­ных гу­та­рак Яўге­на Ка­зач­ко­ва з са­мім Янам) пе­рад гле­да­чом па­ўстае воб­раз не то­ль­кі ве­ль­мі здо­ль­на­га, ад­о­ра­на­га на­ву­коў­ца, але і вя­лі­кай асо­бы з ад­мет­ным ха­рак­та­рам. Ге­рой звяр­та­ецца і да гле­да­чоў, і да свай­го двай­ні­ка на экра­не, а ча­сам, каб пра­ілюс­тра­ваць скла­да­нас­ці ча­ла­ве­чай на­ту­ры і маг­чы­мас­ці інтэ­лек­ту, воб­раз на­ват тра­іцца.

Пі­ль­ную «За­ла­тую мас­ку» ця­гам га­доў і ма­гу за­пэў­ніць: сён­ня рус­кі тэ­атр ні ў чым не сас­ту­пае еўра­пей­ска­му.

Андрэй МАСКВІН