Арт-адукацыя

Ну і па­чы­на­юць: да­па­ма­гаць рэ­жы­сё­ру, аздаб­ляць (!) сцэ­ну, ра­біць дэ­ка­ра­цыі... Я пра­шу сту­дэн­таў за­сво­іць маё вы­зна­чэн­не: сцэ­наг­ра­фія — гэ­та по­шук экві­ва­лен­ту жыц­цё­вай пра­сто­ры па­вод­ле за­да­дзе­най дра­ма­тур­гіі. Дра­ма­тур­гіі! Най­пер­шай кры­ні­цы для мас­та­коў­скай фан­та­зіі што ў тэ­атры, што ў кі­но. Ка­лі ў п’есе фі­гу­ру­юць го­ры ды мо­ра, зу­сім не аб­авяз­ко­ва ўзды­маць або на­лі­ваць іх на сцэ­не. Трэ­ба, каб з’яві­ла­ся ад­чу­ван­не «як» — воб­раз. Тэ­атр — струк­ту­ра пра­сто­ра­вая, тэ­атра­ль­ны мас­так пе­рад­усім — архі­тэк­тар. Я су­мяш­чаю пра­фе­сіі архі­тэк­та­ра (да сён­ня пра­ектую) і мас­та­ка ў тэ­атры і кі­но. Су­мяш­чаю ўда­ла. Та­му спец­курс «Та­ямні­ца ўзнік­нен­ня пра­сто­ра­вых струк­тур» у Ака­дэ­міі мас­тац­тваў чы­таю сам, зрэш­ты, як і спец­кур­сы «Архі­тэк­ту­ра тэ­атра» ды «Тэх­на­ло­гія вы­твор­час­ці». На­пі­саў на­ву­ча­ль­ныя пра­гра­мы, і мы да­мо­ві­лі­ся з рэ­кта­рам, што вы­кла­даць я бу­ду ме­на­ві­та па іх.

...Не­як у бы­ва­ла­га ва­яра за­пы­та­лі, чым ад­роз­ні­ва­юцца да­ў-
ней­шыя ге­не­ра­лы ад су­час­ных. «Ста­рыя, — ад­ка­заў ва­яр, — за­ўсё­ды ка­за­лі: ра­бі як я. А но­выя ка­жуць: ра­бі, як я ска­заў. Вось і ўсё ад­роз­нен­не». Я ка­жу: ра­бі як я. Пя­цё­ра ле­таш­ніх вы­пус­кні­коў май­го кур­са па спе­цы­яль­нас­ці «Вы­яўлен­чае вы­ра­шэн­не фі­ль­ма» доб­ра пад­рых­та­ва­ныя пра­ца­ваць у тэ­атры. Кож­ны сён­няш­ні сту­дэнт, а я на­браў на­ступ­ны курс на тую са­мую спе­цы­яль­насць, так­са­ма ву­чыц­ца не падзя­ляць кі­но і тэ­атр. Та­ле­на­ві­тыя — усе пя­цё­ра. І та­лен­ты, вя­до­ма, ва ўсіх роз­ныя. Пер­шы курс — ва­ль­ней­шы. Мне ці­ка­ва, што яны аб­яруць. Му­шу пры­гле­дзец­ца, вы­зна­чыць, ка­го і ку­ды вес­ці. Пры­звы­ча­іцца да іх асаб­лі­вас­цей, якас­цей, вы­явіць пры­ро­ду кож­на­га. Па­сля мас­тац­кай ву­чэ­ль­ні сту­дэн­ты доб­ра пі­шуць на­цюр­мор­ты і парт­рэ­ты, а вось з архі­тэк­ту­рай — пра­бле­ма, хоць для мас­та­ка на­шай спе­цы­я-
лі­за­цыі яна най­важ­ней­шая! З пер­ша­кур­сні­ка­мі вы­ву­ча­лі яе на пле­нэ­ры ў Грод­на (а дзе яшчэ ў нас зной­дзеш сто­ль­кі архі­тэк­тур­най раз­ма­ітас­ці ды пек­на­ты?), пад­ыма­лі­ся ў ча­ты­ры га­дзі­ны ра­ні­цы, та­му што ко­ле­ры да ўзы­хо­ду со­нца са­мыя гус­тыя. Сту­дэн­ты ма­ля­ва­лі, і я ма­ля­ваў.

Пры­ёмы для на­ву­чан­ня пра­фе­сіі про­стыя: ме­та­фа­ра, воб­раз, сім­вал. Кра­еву­го­ль­ныя ка­мя­ні. Праз пра­чу­тае, па­чу­тае, уба­ча­нае сту­дэнт ске­міць, як ско­чыць у сцэ­ніч­ную пра­сто­ру. Та­лент ад Бо­га, але ёсць яшчэ пра­фе­сія, якая му­сіць та­лент пад­трым­лі­ваць. А як пад­тры­мае — бу­дзе асо­ба. Страш­на, ка­лі ча­ла­век да­ска­на­ла ва­ло­дае пра­фе­сі­яй, але бяз­дар­ны. Та­ды мож­на, на­прык­лад, да­лу­чаць да ве­ліч­най му­зы­кі праз тэх­на­ло­гію — хоць най­бліз­кі ёй якраз жы­ва­піс. Ко­лер з гу­кам су­дак­ра­на­юцца, і ка­лі мас­так не чуе — да­ро­гі ў му­зыч­ны тэ­атр яму ня­ма. Твор­ца му­сіць быць уваж­лі­вым і ве­ль­мі ад­ука­ва­ным. Я на­стой­ваю на тым, што трэ­ба вы­ву­чаць ста­рыя тэх­ні­кі ды пры­ёмы і ча­сам умець іх вы­ка­рыс­таць; вя­до­ма, су­час­ныя пра­екта­ры, аб’ёмны друк вы­біт­най якас­ці аль­бо хіт­ры­кі асвят­лен­ня вы­на­ход­лі­ва­му мыс­лен­ню да­па­мо­гуць, але для вы­ха­ван­ня ка­рыс­на срод­кі аб­ме­жа­ваць.

Я ба­чыў у Бах­ру­шын­скім му­зеі тэ­атра­ль­ныя за­дні­кі Кан­стан­ці­на Ка­ро­ві­на, двац­цаць пяць на двац­цаць пяць мет­раў. Два мет­ры ад пад­ло­гі — про­стая фар­ба, па­за­лі­ва­ная з вяд­ра, каб за рос­пі­сам не знік­лі строі, каб артыс­ты вы­лу­ча­лі­ся на тле дрэ­ваў і рас­лі­наў. А ў цэн­тры — пра­рэ­зы, ку­ды ўшту­ка­ва­ныя пра­зрыс­тыя тка­ні­ны, аплі­ка­цыя і шкля­ныя па­цер­кі — раса. Трош­кі свят­ла — і ажы­вае кар­ці­на пры­ро­ды, твор мас­тац­тва, зроб­ле­ны па сва­іх за­ко­нах.

Там­са­ма ў Бах­ру­шын­скім за­хоў­ва­юцца дэ­ка­ра­цыі П’етра Ган­за­га. Су­час­ні­кі мас­та­ка на­зы­ва­лі іх фан­тас­тыч­ны­мі, ба­чы­лі праз іх мі­ра­жы. На­шы су­час­ні­кі з гэ­та­га смя­ялі­ся, аж па­куль для дэ­ка­ра­цый ва­сям­нац­ца­та­га ста­год­дзя не ўзна­ві­лі ад­па­вед­нае асвят­лен­не жы­вым (ад­кры­тым) агнём — на іх вы­явіў­ся не­йкі ту­ман, усё за­міг­це­ла і на­праў­ду па­ўста­лі мі­ра­жы!

Мас­та­коў­скае мыс­лен­не гар­ту­ецца то­ль­кі ў спра­ве. Сту­дэн­там я тра­піў на здым­кі «Го­ра­да май­строў» Ула­дзі­мі­ра Быч­ко­ва. Мас­та­ку фі­ль­ма Аляк­сан­дру Бой­му мя­не па­рэ­ка­мен­да­ва­лі як архі­тэк­та­ра: за­мак, дзе ад­бы­ва­лі­ся га­лоў­ныя падзеі фі­ль­ма, му­сіў быць раз­бу­ра­ны і спа­ле­ны. Я пры­ду­маў ван­та­вую кан­струк­цыю, у ся­ро­да­ві­кі сто­ек, ба­лак і фер­маў уцяг­ну­лі трос, за­ма­ца­ва­ны на ля­бёд­цы (ужыў пры­н-
цып вя­до­май дзі­ця­чай цац­кі). Ля­бёд­ка па­ва­роч­ва­ла­ся, трос цяг­нуў­ся, за­мак бу­рыў­ся і па­ўста­ваў сто­ль­кі, ко­ль­кі па­тра­ба­ва­ла­ся дуб­ляў.

З Шаў­ка­там Аб­ду­са­ла­ма­вым пра­ца­ваў над фі­ль­мам «Хрыс­тос пры­зям­ліў­ся ў Га­род­ні» ў Ялце. Бу­да­ва­лі дэ­ка­ра­цыю — пан­авез­лі ле­су з Бе­ла­ру­сі. Але хут­ка я ўба­чыў цес­ля­роў... Мя­не цяс­ляр­ска­му май­стэр­ству на­ву­чаў дзед — да­вя­ло­ся ўзяць ся­ке­ру і ко­ль­кі мет­раў пра­вес­ці гэ­тай ся­ке­рай па дрэ­ве. Што гэ­та быў за інстру­мент і што ім мож­на бы­ло ра­біць, я не­двух­сэн­соў­на па­ве­да­міў уго­лас, чым над­оўга за­слу­жыў сур’ёзнае стаў­лен­не ўсіх сту­дый­ных цес­ля­роў.

Я пра­йшоў усе пры­ступ­кі кар’ернай лес­ві­цы кі­нас­ту­дый­на­га мас­та­ка, ад асіс­тэн­та да вы­шэй­шай ка­тэ­го­рыі. Мо­ладзь, якая трап­ляе на «Бе­ла­ру­сь­фі­льм», час­ця­ком на­ма­га­ецца ад­ра­зу пе­ра­ско­чыць, грэ­буе ра­мяс­твом і ве­да­мі. А іх зда­быць не так лёг­ка. На кі­нас­ту­дыі да сён­ня ад­да­юць пе­ра­ва­гу хлоп­цам-мас­та­кам, па-свой­му вы­зна­ча­ючы та­лент: мас­так му­сіць ця­гаць бяр­вен­ні на пля­чы, у кі­шэ­ні — цві­кі, а ка­лі мо­жа доб­ра дзюб­нуць — та­ды здо­ль­нас­ці не­аспрэч­ныя.

Мае ўні­вер­сі­тэ­ты — мае рэ­жы­сё­ры. Са­мы пер­шы, са­мы важ­ны — Ва­лян­цін Мі­хай­ла­віч Ткач. Зна­ны пі­цер­скі май­стар, які пля­жыў ды зніш­чаў мае пер­шыя дэ­ка­ра­цый­ныя спро­бы, але тлу­ма­чыў, ча­му так ня­мож­на. Ён да сён­ня за­ста­ецца ма­ім ка­мер­то­нам.

Тэ­атра­ль­ны хрост я атры­маў з рэ­жы­сё­рам Аляк­се­ем Ма­лы­ша­вым у тэ­атры «Чыр­во­ны фа­кел» (Но­ва­сі­бірск). Шмат спек­так­ляў ра­біў з ім у Стаў­ра­по­льс­кім краёвым тэ­атры, 
у тым лі­ку па­вод­ле апо­вес­ці Ба­ры­са Ва­сі­ль­ева «У спі­сах не зна­чыў­ся». Мес­ца дзея­ння — Брэс­цкая крэ­пасць. Ра­біць яе з фа­не­ры? На­ця­гаць цэг­лы? Воб­раз спек­так­ля ўтва­рыў по­лаг, па­шы­ты з сап­раў­дных ару­дый­ных чах­лоў і пад­ве­ша­ны пад ка­лас­ні­ка­мі так, каб на па­чат­ку дзеі яго з за­лы не ба­чы­лі. Да аб­вяш­чэн­ня вай­ны (дзе­ля атмас­фе­ры) по­лаг гай­да­ну­лі — і па сцэ­не па­бег не­звы­чай­ны тры­вож­ны цень. Па­сля аб­вяш­чэн­ня вай­ны по­лаг апус­ці­лі — ад­мет­на спра­ца­ва­лі яго­ныя ад­ту­лі­ны і фак­ту­ра. А ў фі­на­ле ён апы­нуў­ся пад на­га­мі Плуж­ні­ка­ва, каб гле­да­чы ўба­чы­лі ле­вы бок — акры­ваў­ле­ныя і рас­цяг­ну­тыя кры­жа­мі гім­нас­цёр­кі. По­лаг і ця­пер не дае мне спа­кою: маг­чы­мас­ці гэ­тай ма­гут­най пра­сто­ра­вай струк­ту­ры зда­юцца не­вы­чэр­пны­мі. Зрэш­ты, тэ­атр за­ўжды збі­рае ўсе ча­ла­ве­чыя вы­на­ход­ніц­твы, ад­крыц­ці і да­сяг­нен­ні.

З На­бі Аб­ду­рах­ма­на­вым да­вя­ло­ся да­ска­на­ліць Тэ­атр юна­га гле­да­ча ў Таш­кен­це (ця­пер Ма­ла­дзёж­ны тэ­атр — Рэд.). Звыш­та­ле­на­ві­тыя юна­кі і дзяў­ча­ты пра­ца­ва­лі ў ма­іх дэ­ка­ра­цы­ях і кас­цю­мах; да­рэ­чы, адзін дзень — па-ўзбек­ску, дру­гі — па-рус­ку, а ка­лі па­еха­лі па за­пра­шэн­нях і гас­тро­лях, яшчэ і па-англій­ску. По­руч з Ме­ры­мэ, Ма­ль­ерам і Шо­лам-Алей­хе­мам ста­ві­лі ўзбек­скія каз­кі, дзе ў доб­рым фі­на­ле аб­а-
вяз­ко­ва му­сіў з’явіц­ца пры­за­вы ку­фар каш­тоў­на­га да­бра. Але вы­цяг­ваць на сцэ­ну шкля­ную бу­та­фо­рыю... ну зу­сім не ка­зач­на. Та­му вя­доў­цам-апа­вед­ні­кам пад на­цы­яна­ль­ныя строі я пра­вёў дра­ты і ма­ле­нь­кія лям­пач­кі вы­веў праз ру­ка­вы. У фі­на­ле на знак падзя­кі яны цяг­ну­лі ру­кі да за­лы, лям­пач­кі спра­цоў­ва­лі, і спек­так­лю да­лі на­зву па­вод­ле май­го вы­ра­шэн­ня: «Зор­кі на да­ло­ні».

Я ву­чу сту­дэн­таў, што да па­ста­ноў­кі мас­так усё му­сіць рас­пра­цоў­ваць сам — і сцэ­ніч­ныя строі, і дэ­ка­ра­цыі (сцэ­наг­ра­фію), і дроб­ныя пры­дум­кі-вы­на­ход­ніц­твы. Па­мер сцэ­ны не мае зна­чэн­ня. Мо­ду­лем пра­сто­ра­вай струк­ту­ры з’яўля­ецца ча­ла­век — адзін метр сем­дзе­сят сан­ты­мет­раў, ся­рэд­ня­га рос­ту па­вод­ле Кар­бю­зье. Артыст. Вы­ву­чэн­не гэ­та­га мо­ду­ля, ве­дан­не яго­ных маг­чы­мас­цей і асаб­лі­вас­цей — за­да­ча доб­ра­га, пра­фе­сій­на­га мас­та­ка. На ўсё жыц­цё.

За­на­та­ва­ла Жа­на Лаш­ке­віч.