Надзея Гаркунова.

Пра­фе­сія вы­бі­рае ча­ла­ве­ка або ча­ла­век — пра­фе­сію?

— Мя­не аб­ра­ла пра­фе­сія. Вы­раз­на па­мя­таю той зна­ка­вы дзень... Я, два­нац­ца­ці­га­до­вая, ужо не бы­ла па­чат­коў­цам у тэ­атры, дзе пра­ца­ваў мой дзед — на­род­ны артыст Ана­толь Трус, ка­ры­фей Ко­ла­саў­ска­га, я там з дзя­цін­ства пра­па­да­ла, ды­ха­ла яго атмас­фе­рай. Але да мя­не, як да пер­ша­га дзі­ця­ці ў ся­м’і, ме­лі­ся за­вы­ша­ныя па­тра­ба­ван­ні. Гэ­та раз­ві­ла пэў­ны ком­плекс брыд­ка­га ка­ча­ня­ці з за­ні­жа­най са­ма­ацэн­кай. Ад­ной­чы я пад­ышла да дзе­да і, за­гар­нуў­шы­ся ў тка­ні­ну, каб не вы­да­ваць сва­ёй збян­тэ­жа­нас­ці, спы­та­ла: «А ці ёсць пра­фе­сіі ў тэ­атры, дзе не па­трэб­на пры­га­жосць?» Ён су­р’ёз­на ад­ка­заў: «Гэ­та, на­пэў­на, рэ­жы­сёр, яму хут­чэй маз­гі па­трэб­ныя».

Я бы­ла шчас­лі­вая, што на­рэш­це знай­шла сваю да­ро­гу. У два­ры мес­ці­ла­ся біб­лі­ятэ­ка, дзе я чы­та­ла тэ­атра­ль­ныя ме­му­ары — рэ­пе­ты­цыі Ме­ерхо­ль­да, Ста­ніс­лаў­ска­га, Вах­тан­га­ва. По­тым успа­мі­ны актрыс Се­ра­фі­мы Бір­ман, Алы Та­ра­са­вай. Ніх­то мя­не не пры­му­шаў.

Што трэ­ба, каб стаць вя­до­мым рэ­жы­сё­рам?

— Рэ­жы­сёр звяр­тае ўва­гу гле­да­ча на тое, што за­звы­чай не кі­да­ецца ў во­чы, што цяж­ка за­ўва­жыць. Гэ­тая пра­фе­сія ўні­ка­ль­ная. Хоць ця­пер, на жаль, план­ка ста­тус­нас­ці зні­зі­ла­ся. Шмат з’я­ві­ла­ся вы­пад­ко­вых лю­дзей, спрас­ціў­ся ад­бор і па­тра­ба­ван­ні. Рэ­жы­сёр па­ві­нен ва­ло­даць вя­лі­кім на­бо­рам якас­цяў, якім рэ­дка ва­ло­дае адзін ча­ла­век. Трэ­ба лю­біць жыц­цё ва ўсіх яго пра­явах, быць да­пыт­лі­вым, ці­ка­віц­ца ўсім: і му­зы­кай, і мед­ыцы­най. Ні­ко­лі не ве­да­еш, з чым прый­дзец­ца су­тык­нуц­ца ў ра­бо­це з на­ступ­ным пра­ектам. Удас­ка­на­ль­вац­ца ў псі­ха­ло­гіі не­абход­на, бо гэ­та пра­ца з лю­дзь­мі. Трэ­ба ся­бе ўвесь час трэ­ні­ра­ваць, не ле­на­вац­ца. Не важ­на, чым ты за­ня­ты, твор­чы пра­цэс па­ві­нен ісці за­ўсё­ды, на­ват ка­лі ста­іш ля плі­ты або мы­еш по­суд. Без­умоў­на, не­абход­ныя цяр­пен­не, усед­лі­васць. Кож­ны твор­ца — гэ­та інстру­мент, і ка­лі ён не на­ла­джа­ны, то ні­чо­га не атры­ма­ецца.

Хто ва­шы на­стаў­ні­кі?

— Я вы­цяг­ну­ла шчас­лі­вы кві­ток... Мне па­шан­ца­ва­ла з пед­а­го­га­мі. Мя­не акру­жа­лі лю­дзі вы­со­кап­ра­фе­сій­ныя і сме­лыя, я ды­ха­ла з імі ад­ным па­вет­рам, гля­дзе­ла на іх у по­бы­це і ў спра­ве. І зра­зу­ме­ла, што та­ле­на­ві­ты ча­ла­век та­ле­на­ві­ты ва ўсім, на­ват ка­лі за­пар­вае гар­ба­ту. Атмас­фе­ра ў тэ­атры кан­ца 1960 — па­чат­ку 1970-х бы­ла асаб­лі­вая. Я блу­ка­ла па тэ­атра­ль­ных цэ­хах, май­стэр­нях сяб­роў дзе­да. Рэ­пе­ты­цыі ле­ген­дар­ных па­ста­но­вак ко­ла­саў­цаў та­го ча­су — гэ­та так­са­ма Шко­ла з вя­лі­кай лі­та­ры...

Га­лі­на Пят­роў­на Віш­ка­ро­ва-Стар­коў­ская, да­чка Пят­ра Стар­коў­ска­га, які слу­жыў у тэ­атры Ме­ерхо­ль­да, бы­ла ма­ёй пер­шай на­стаў­ні­цай. Мо­жа­це ўя­віць уні­ка­ль­насць ме­то­дык і пад­ыхо­даў у ра­бо­це з вуч­ня­мі. Ка­лі я па­сту­пі­ла да Вік­та­ра Кар­пі­ла­ва, мне ўда­ло­ся пе­ра­няць і яго ба­га­ты пра­фе­сій­ны во­пыт.

Ча­му вы ўсё ж вы­бра­лі рэ­жы­су­ру тэ­ле­ві­зій­ную, а не тэ­атра­ль­ную?

— Та­ды спе­цы­яліс­таў вы­пус­ка­лі адзін раз на пяць га­доў. Я ма­ры­ла аб рэ­жы­су­ры тэ­атра­ль­най, але курс на­бі­раў рэ­жы­сёр, чые спек­так­лі я не ўспры­ма­ла су­р’ёз­на. Мне ўжо быў пры­шчэп­ле­ны доб­ры тэ­атра­ль­ны густ, і я не ха­це­ла ву­чыц­ца ў гэ­та­га пед­аго­га. І пад­ала да­ку­мен­ты на тэ­ле­рэ­жы­су­ру. Лю­дзі, мер­ка­ван­ням якіх я да­вя­ра­ла, ра­ілі Кар­пі­ла­ва. За­ко­ны рэ­жы­су­ры ад­ны і тыя ж, роз­ні­ца то­ль­кі ў жан­ры.

У гру­пе 5 ча­ла­век. Я бы­ла адзі­най дзяў­чы­най. Вік­тар Кар­пі­лаў вы­со­ка аца­ніў мой рэ­пер­ту­ар і экс­плі­ка­цыі. Па­мя­таю, на яго пы­тан­не: «А што б вы ха­це­лі па­ста­віць з сус­вет­най дра­ма­тур­гіі?» я ад­ка­за­ла: «Усе п’е­сы Уі­ль­ямса». Мой ад­каз та­ды спа­да­баў­ся Вік­та­ру Ры­го­ра­ві­чу. Але ма­ра так і за­ста­ла­ся не­ажыц­цёў­ле­най, на жаль...

Не па­шка­да­ва­лі, што вы­бра­лі гэ­тую пра­фе­сію?

— Я пе­ра­ка­на­ла­ся з пер­ша­га кур­са, што пра­ві­ль­на аб­ра­ла. Тэ­ле­ба­чан­не ў тыя гады яшчэ то­ль­кі раз­ві­ва­ла­ся. Мы пра­ца­ва­лі і ву­чы­лі­ся на доб­рай лі­та­ра­ту­ры, доб­рых па­ста­ноў­ках. Рэ­гу­ляр­на ездзі­лі ў Мас­кву на спек­так­лі Эфра­са, Ва­сі­ль­ева, Лю­бі­ма­ва. Мы ішлі па ве­ль­мі якас­ным рэ­пер­ту­арным пла­не. Дзве­ры на Ма­ка­ёнка для сту­дэн­таў бы­лі за­ў­сё­ды ад­чы­не­ныя. Я ха­дзі­ла, гля­дзе­ла трак­ты, чыт­кі, да­па­ма­га­ла Кар­пі­ла­ву, «за­ўсё­ды на пад­хва­це». Такім чынам ува мне і за­ра­дзіў­ся сім­бі­ёз тэ­атра­ль­на-тэ­ле­ві­зій­ны. Без­умоў­на, я вы­бра­ла сва­ім жан­рам тэ­ле­тэ­атр. Ма­ёй дып­лом­най пра­цай ста­ла тэ­ле­вер­сія п’е­сы Яўге­на Ша­ба­на «Вя­чэ­ра» з Тац­ця­най Мар­хель у га­лоў­най ро­лі. З лёг­кай ру­кі Тац­ця­ны Арло­вай і Гео­ргія Ко­ла­са мая «Вя­чэ­ра» ўвай­шла ў за­ла­ты фонд БТ.

Ча­му гэ­ты жанр ця­пер стра­ціў па­пу­ляр­насць?

— Я ду­маю, што гля­дач якраз ад­чу­вае го­лад па тэ­ле­тэ­атры. Але вы­твор­часць згу­бі­ла­ся. Па­ўплы­ва­лі на тое ды­ле­тан­ты, якія пры­йшлі на тэ­ле­ба­чан­не, і зме­ны ў гра­мад­стве. Я не лі­чу, што гэ­та да­ра­гі або не­акуп­ны жанр. Ду­маю, той хлуд, якім за­паў­ня­ецца кадр, не тан­ней­шы. Ды і артыс­ты ўжо зну­дзі­лі­ся па тэ­ле­спек­так­лях, а акцёр­скі па­тэн­цы­ял у на­шай кра­іне вя­лі­кі.

Ча­го жон­ка не лю­біць, та­го муж не з’есць. Вось тут гэт­кі ж пры­нцып. Гля­дач зму­ша­ны гля­дзець тое, што пра­па­ну­юць вы­твор­цы. А пра­па­ну­юць яны зроб­ле­нае на ўлас­ны густ... Эх, час­та ў па­мя­ці ўзні­ка­юць сло­вы Ме­ерхо­ль­да: «Не апус­кай­це­ся да ўзроў­ню на­тоў­пу...»

Бо­льш за 30 га­доў вы ад­пра­ца­ва­лі ў Бел­тэ­ле­ра­ды­ёкам­па­ніі... Чым ад­роз­ні­ва­ецца су­час­нае бе­ла­рус­кае тэ­ле­ба­чан­не ад тэ­ле­ба­чан­ня па­чат­ку 1980-х?

— На шчас­це, мне ўда­ло­ся за­ха­ваць ся­бе ў тым жан­ры, з яко­га па­чы­на­ла. Я не бе­га­ла па рэ­дак­цы­ях, не га­ня­ла­ся за па­са­да­мі, для мя­не за­ўсё­ды важ­ней бы­ла спра­ва, па­ста­янная ву­чо­ба ў ста­рэй­шых ка­лег, што пра­ца­ва­лі по­бач. Ні адзін стар­тап ця­пер не аб­ыхо­дзіц­ца без пра­фе­сій­ных мон­страў — сус­вет­ная пра­кты­ка. У нас жа ўсё на­адва­рот: во­пыт ні­ко­му не па­трэб­ны. І гэ­та ўжо агу­ль­ная тэн­дэн­цыя, якая шко­дзіць сён­няш­нім ма­ла­дым і та­ле­на­ві­тым. Я ба­чу, што яны ёсць, але раз­ві­вац­ца ім скла­да­на. Па­ру­ша­ная пе­ра­емнасць, усё зве­дзе­на да пры­мі­ты­ву...

За­раз, сап­раў­ды, рэ­жы­сё­раў вы­пус­ка­юць кож­ны год, але якас­ных фі­ль­маў мы не ба­чым, а якас­ны тэ­ле­пра­дукт — рэ­дкасць. У чым пра­бле­ма?

— Усё пе­ра­тва­ры­ла­ся ў кан­ве­ер. У мас­тац­тве ж не мо­жа быць кан­ве­ера па вы­зна­чэн­ні. Рэ­жы­сёр — гэ­та штуч­ны та­вар, экс­клю­зіў.

Ча­му вы не вы­кла­да­еце?

— Ад­на з пры­чын у тым, што я не ма­гу га­ран­та­ваць сва­ім сту­дэн­там да­лей­ша­га пра­цаў­лад­ка­ван­ня і пра­фе­сій­на­га рос­ту: у нас ня­ма тэ­ле­ві­зій­на­га рын­ку, у Ака­дэ­міі да гэ­та­га ча­су ад­сут­ні­ча­юць свае сту­дыі. Як мож­на на­ву­чыц­ца на па­ль­цах?

Ка­лі­сь­ці быў адзін ка­нал, але на ім ха­па­ла мес­ца ўсім жан­рам, зды­ма­лі фі­ль­мы, іх ба­чы­ла ўся кра­іна. А ця­пер у нас пяць ка­на­лаў, а гля­дзець ня­ма ча­го... У мас­тац­тве бы­ва­юць спа­ды і ўзды­мы. Пры­йшла эпо­ха ге­рас­тра­таў. Ка­лі яна скон­чыц­ца, усё зноў вер­нец­ца. А ге­ро­яў у кра­іне ха­пае.

Я гля­джу на сі­ту­ацыю па-фі­ла­соф­ску і з апты­міз­мам. Май­го пра­фе­сі­яна­ліз­му да­стат­ко­ва, каб пра­ца­ваць у лю­бым жан­ры. Але крыў­дна, што не выкарыстоўваецца па­тэн­цы­ял ма­ла­дых ка­лег, якія мо­гуць зра­біць унё­сак у раз­віц­цё аўтар­ска­га да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но, раз­умна­га што­дзён­на­га эфі­ру.

Ча­му ма­ла­дыя спе­цы­яліс­ты не мо­гуць рэ­алі­за­вац­ца на тэ­ле­ба­чан­ні?

Жан­ра­вае мас­тац­тва ска­ра­ча­ецца, за­пат­ра­ба­ва­ныя то­ль­кі інфар­ма­цый­ныя і за­баў­ля­ль­ныя пра­гра­мы. Доб­ра­му гус­ту да­ўно ска­за­лі: «Да па­ба­чэн­ня!» Мно­гія за­бы­ва­юць пра тое, што тэ­ле­ба­чан­не — гэ­та су­час­нае, ма­ла­дое мас­тац­тва. І раз­ві­ваць яго трэ­ба на леп­шых пры­кла­дах, а не пе­ра­тва­раць у ад­стой­нік без­гус­тоў­я і са­ма­дзей­нас­ці. Тэ­ле­ба­чан­не, не па­спеў­шы на­браць ва­гу і рост, ужо мае су­р’ёз­ныя за­хвор­ван­ні.

Вы вя­до­мая хут­чэй як да­ку­мен­та­ліст. У чым асаб­лі­васць рэ­жы­су­ры да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но?

— Як рэ­жы­сёр-да­ку­мен­та­ліст я сас­пе­ла і ад­чу­ла ў са­бе ўнут­ра­ную сі­лу. Дзя­ку­ючы ма­ім ра­бо­там — «Не­сыг­ра­ная ро­ля», «Мой па­ча­так» — у Бе­ла­ру­сі з’я­віў­ся жанр да­ку­мен­та­ль­най дра­мы. Пры­нам­сі так пі­са­ла ў рэ­цэн­зі­ях глы­бо­ка па­ва­жа­ная мной Во­ль­га Фё­да­раў­на Ня­чай. У да­ку­мен­та­ль­ным аўтар­скім кі­но ты сам ства­ра­еш тое, ча­го не бы­ло да ця­бе. У гэ­тым за­клю­ча­ецца асаб­лі­вы пра­фе­сій­ны драйв.

Для рэ­жы­сё­ра важ­ная ка­ман­да. Як арга­ні­за­ваць гру­пу?

— Так, ка­ман­да ве­ль­мі важ­ная. Сфе­ра мас­тац­тва, у якой я пра­цую, прад­угле­джвае ка­лек­тыў­ную твор­часць, а гэ­та спра­ва не для сла­ба­нер­во­вых. Усім пад­абац­ца не бу­дзеш ні­ко­лі. Як спа­да­ба­ешся, ка­лі аб­авя­за­ны па­тра­ба­ваць? Твае ж мер­кі мо­гуць быць мно­гім не па ду­шы. Я пры­вык­ла, што мною «дзя­цей па­ло­ха­юць», але пра­ца­ваць мне па­шчас­ці­ла вы­ключ­на з пра­фе­сі­яна­ла­мі. Ста­ра­юся бе­раг­чы свой час і не­рвы ад ды­ле­тан­таў.

Перш чым па­тра­ба­ваць ад лю­дзей ад­да­чы, трэ­ба ства­рыць усе ўмо­вы, знай­сці агу­ль­ную мо­ву і з апе­ра­та­рам, і з кі­роў­цам. Да­рэ­чы, пад­ару­нак ад ва­дзі­це­ля, з якім пра­ца­ва­ла на фі­ль­ме «Мой па­ча­так», аб­раз Ма­ці Бо­жай, да гэ­та­га ча­су збе­ра­гаю...

Існуе мер­ка­ван­не, што рэ­жы­су­ра — не жа­но­чая спра­ва...

— Так. На­ват у пра­ві­лах пры­ёму быў за­кла­дзе­ны эле­мент дыс­кры­мі­на­цыі: дзяў­ча­там па­жа­да­на мець вы­шэй­шую аду­ка­цыю. Але сту­пень та­лен­ту не за­ле­жыць ад по­лу. Ка­лі муж­чы­на-рэ­жы­сёр на трой­ку зра­біў — ні­чо­га, у на­ступ­ны раз вы­пра­віц­ца. А ка­лі рэ­жы­сёр­ка кры­ху пра­лі­чы­ла­ся — яе ў ку­леш сат­руць. Та­му жан­чы­на ў гэ­тай пра­фе­сіі па­він­на ра­біць усё на га­ла­ву вы­шэй. Ця­пер тыя межы, на шчас­це, сці­ра­юцца, гра­мад­ства раз­ві­ва­ецца, мя­ня­ецца све­та­пог­ляд... І з’яў­ля­ецца ўсё бо­льш зна­ка­мі­тых жан­чын-рэ­жы­сё­раў.

Што са­мае скла­да­нае ў ва­шай пра­цы?

— На­пэў­на, кам­пен­са­цыя рас­тра­ча­ных эмо­цый. Трэ­ба на­ву­чыц­ца спраў­ляц­ца з чу­жым бо­лем, па­чуц­ця­мі. Пра­цу­ючы з лю­дзь­мі, зды­ма­ючы ча­ла­ве­чыя лё­сы, за­ха­ваць ся­бе.

Як вы шу­ка­еце ва­шых ге­ро­яў? Ёсць лю­бі­мыя?

— Спе­цы­яль­на ге­ро­яў не шу­каю, яны са­мі з’яў­ля­юцца ў па­трэб­ны час. Бо дум­кі на­шы ма­тэ­ры­яль­ныя. Ка­лі на­зі­ра­еш за тэ­май, пра­цэ­сам або жыц­цё­вай сі­ту­ацы­яй, то з’яў­лен­не ге­роя — гэ­та ўжо вы­нік. Ні­чо­га не бы­вае вы­пад­ко­вым. «Но­вы кас­міч­ны ад­лік» зды­маў­ся па пі­сь­ме, але ка­лі мы па­зна­ёмі­лі­ся з ды­рэк­та­рам РУП «Ге­аін­фар­ма­цый­ныя сіс­тэ­мы», фі­льм атры­маў ге­роя. Так бы­ло і з «Не­сыг­ра­най ро­ляй» па ма­ты­вах «Шы­ня­ля» Го­га­ля — з Ма­на­евым... Шмат га­доў я ішла да рэ­алі­за­цыі гэ­тай за­ду­мы, але не ўсё скла­да­ла­ся, як ха­це­ла­ся. У вы­ні­ку ідэя вы­лі­ла­ся ў да­ку­мен­та­ль­ную дра­му пра Ма­на­ева, акцё­ра і ча­ла­ве­ка.

З Се­за­ры­яй Эва­рай усё рэ­алі­за­ва­ла­ся ў адзін мо­мант... Яна за­ўсё­ды бы­ла ад­ной з ма­іх лю­бі­мых спя­ва­чак. Рап­там афі­ша — Се­за­рыя на два дні пры­язджае ў Мінск. Здым­кі па­ча­лі­ся праз дзве га­дзі­ны па­сля яе пры­лё­ту. Ка­лі твор­чы пра­цэс ця­бе не па­кі­дае, то ўсё атрым­лі­ва­ецца так, як па­він­на...

Якія ўлас­ныя ра­бо­ты вы лі­чы­це зна­ка­вы­мі?

— З ран­ніх гэ­та, ба­дай, «Не­сыг­ра­ная ро­ля», по­тым «Да­ро­га да до­ма», з апош­ніх «Signora Russa». Та­му што яны ця­жэй за ўсё да­ва­лі­ся ў пла­не раз­умен­ня, але ляг­чэй за ўсё ад­бы­лі­ся ў пра­цы і рэ­алі­за­цыі.

Ка­му б вы маг­лі па­ра­іць сваю пра­фе­сію?

— Ні­ко­му, не люб­лю на­вяз­ваць. То­ль­кі ўлас­ны вы­бар і жа­дан­не. Га­лоў­нае — увесь час ад­каз­ваць са­бе на пы­тан­не: «Ты мо­жаш жыць без гэ­та­га?» Ка­лі мо­жаш, то не бя­ры­ся.

Ка­лі­сь­ці быў адзін ка­нал, але на ім ха­па­ла мес­ца ўсім жан­рам, зды­ма­лі фі­ль­мы, іх ба­чы­ла ўся кра­іна. А ця­пер у нас пяць ка­на­лаў, а гля­дзець ня­ма ча­го... У мас­тац­тве бы­ва­юць спа­ды і ўзды­мы. Пры­йшла эпо­ха ге­рас­тра­таў. Ка­лі яна скон­чыц­ца, усё зноў вер­нец­ца. А ге­ро­яў у на­шай кра­іне ха­пае.

Кацярына ЛЯВОНАВА