Музыкант першым сярод прадстаўнікоў «лёгкага» жанру атрымаў у БССР званне заслужанага артыста рэспублікі, аднак не згадваўся ў энцыклапедыях. Але пазней, калі забарона на імя знікла, Эдзі Рознера скрозь пачалі называць чалавекам, які стварыў Дзяржаўны джаз-аркестр БССР. Ёсць падставы сцвярджаць, што гэты факт не адпавядае праўдзе...
Пасля вывучэння ранейшых публікацый на тэму гісторыі стварэння аркестра, прагляду дакументаў у архівах і асабістай сустрэчы з чалавекам, які мог неяк патлумачыць факты, я прыйшоў да высновы, што ў якасці арганізатараў аркестра, апрача, зразумела, Упраўлення па справах мастацтваў пры СНК БССР, маглі выступаць тры чалавекі. А менавіта: кампазітар Ежы Пецярсбурскі, кампазітар і піяніст Юрый (Ежы) Бяльзацкі і ўласна Эдзі Рознер. Разгледзім кожную версію паасобку.
Ежы Пецярсбурскі
Гэты надзвычай папулярны не толькі ў даваеннай Польшчы кампазітар («О, донна Клара!», «Утомлённое солнце»), як і многія іншыя музыканты, пасля нападу Германіі на Польшчу апынуўся ў Беластоку, які адышоў да БССР. Газета «Советская Белоруссия» 30 снежня 1939 года надрукавала невялічкую нататку пра тое, што ў Беластоку «створаны рэспубліканскі джаз-аркестр у складзе 25 чалавек. У ліку ўдзельнікаў джаза — кампазітар Надэль, кампазітар Пецярсбургскі (так у арыгінале — Д.П.) і інш.» Да слова, тут жа згадваецца і «ансамбль песні і пляскі ў складзе 60 чалавек пад кіраўніцтвам тав. Шырма».
У сваю чаргу «Звязда» 10 лютага 1940 года піша: «З музычных устаноў найбольш важным з’яўляецца стварэнне ў Беластоку абласной філармоніі. У саставе філармоніі — сімфанічны аркестр, ансамбль беларускай песні і пляскі, хор і джаз-аркестр».
Такім чынам, намінальна Ежы Пецярсбурскі, піяніст Тэатра мініяцюр у Беластоку, напэўна мог быць першым кіраўніком аркестра. Але якога? Увосень 1939-га ў Беластоку апынулася столькі музыкантаў-уцекачоў, што іх хапала не на адзін вялікі аркестр. А таму, паралельна з вышэй згаданым калектывам, там паўстаў яшчэ адзін, ужо пад кіраўніцтвам Юрыя Бяльзацкага, сапраўднага аркестравага практыка і значна больш дасведчанага ў джазавай музыцы чалавека, чым Пецярсбурскі. Нібыта прадстаўнікі Упраўлення па справах мастацтваў БССР, праслухаўшы калектывы, прыйшлі да высновы, што бэнд Бяльзацкага куды спраўнейшы. А таму менавіта яму і прапанавалі перагледзець склад свайго аркестра, а гэта значыць — сабраць і ўзначаліць Дзяржаўны джаз-аркестр БССР.
Адзін з удзельнікаў калектыву Лазар Маркевіч у аўтабіяграфіі згадвае наступнае: «У 1939 г. я прыехаў у Беласток і пачаў працаваць спачатку ў Беларускім Джазе, перайменаваным пасля ў 1940 г. у Дзяржджаз Б.С.С.Р.».
Ежы Пецярсбурскі, калі разважаць лагічна, застаўся тады без справы і, як вынікае з публікацыі Міхаіла Валодзіна ў майскім нумары «Мастацтва», у лютым 1940-га апынуўся ў Мінску, дзе ў гатэлі «Белорусь» сачыніў самую, бадай, вядомую сваю мелодыю, якая неўзабаве ператварылася ў песню «Синий платочек». Як сцвярджае Якаў Басін, найлепшы ў Беларусі даследчык творчасці Эдзі Рознера, сумесны з Генрыкам Гольдам калектыў Пецярсбурскага працаваў і ў Мінску, выступаючы ў чэрвені 1940-га на летняй эстрадзе кінатэатра «Радзіма». У гэты ж год Ежы Пецярсбурскі пераехаў у Маскву, а ў 1949-м эміграваў у Аргентыну.
Такім чынам, калі падагульніць, Ежы Пецярсбурскі толькі фармальна і літаральна некалькі тыдняў быў першым кіраўніком таго калектыву, які неўзабаве пачаў называцца Дзяржаўным джаз-аркестрам БССР. Праўду кажучы, сын кампазітара сцвярджаў, што да ўтварэння ўласна джазавага дзяржаркестра ягоны бацька дачыненняў не меў.
Юрый (Ежы) Бяльзацкі
Выпускнік Вышэйшай музычнай школы імя Шапэна ў Варшаве, музыкант з вялікім практычным досведам менавіта аркестравага жанру, піяніст, дырыжор, кампазітар Юрый (сапраўднае імя — Іахунон) Бяльзацкі, трэба прызнаць, сапраўды быў куды больш прыдатны на пасаду кіраўніка вялікага аркестра.
І ў гісторыі Бяльзацкага маецца сведка — ягоная дачка, спадарыня Люцыяна, якую я папрасіў згадаць даўняе, пацвердзіць ці абвергнуць інфармацыю. Праўда, неабходна зважаць на тое, што тады ёй было замала гадоў, каб нешта дакладна памятаць. Ды ўсё ж...
— Не магу сказаць, калі мы прыехалі ў Мінск, не памятаю. Брат нарадзіўся ў Мінску, але гэта быў ужо май 1941-га. Дакладна, што бацька апынуўся ў Беластоку раней за мяне з маці, бо ў нас атрымалася дабрацца да горада недзе ў самым канцы верасня — пачатку кастрычніка 1939-га. Дакладна і тое, што рэпетыцыі аркестра пачаліся ў Беластоку, але Эдзі Рознера там тады не было. І мне так здаецца, запрашэнне Рознера са Львова было ініцыяванае менавіта маім бацькам. Але хто і калі яго запрасіў афіцыйна, не ведаю. Ды абсалютна ўпэўнена: бацька і хацеў, каб менавіта Рознер узначаліў калектыў!
На карысць расказанага спадарыняй Люцыянай гавораць наступныя дакументы, хоць нельга не адзначыць, што пэўная блытаніна адносна некаторых дат у іх такі прысутнічае.
Так, у спісе супрацоўнікаў Дзяржаўнага джаз-аркестра БССР п/к Э.Рознера на кампенсацыю за нявыкарыстаны адпачынак за 1944 год у графе «Дата паступлення» насупраць прозвішча Эдзі Рознера стаіць 1-40 г. Гэта значыць — студзень 1940-га. Тое ж пазначана і ў асабістых картках Рознера і Бяльзацкага. У спісах супрацоўнікаў аркестра на 1 снежня 1944 года ў графе «Дата прызначэння на пасаду ці паступлення на працу» насупраць прозвішчаў Эдзі Рознера і ягонай жонкі Рут Камінскай пазначана дата ІІ 1940. У іншым дакуменце ў графе «Калі прыехаў на тэрыторыю СССР» насупраць прозвішча Бяльзацкага стаіць дата І/ХІІ 1939, Рознера — 13/Х 1939. Савецкія пашпарты яны атрымалі адпаведна ў сакавіку 1940 і 31/ХІІ 1940.
Нарэшце, агульнавядомым з’яўляецца факт, што, калі аркестр Бяльзацкага ўжо праводзіў рэпетыцыі ў Беластоку, Эдзі Рознер са сваёй жонкай і яе сваякамі знаходзіўся ў Львове, дзе паводле кантракта працаваў у начным клубе «Багатэль». У першых нумарах «Мастацтва» за 1993 год друкаваліся фрагменты ўспамінаў Рут Камінскай «Я не хачу больш быць адважнай», выдадзеных у Нью-Ёрку. У кнізе ёсць пэўныя яўныя апіскі, але адносна львоўскага перыяду Рут Камінская піша наступнае: «У канцы снежня (1939-га — Д.П.)... знаёмы Эдзі музыкант прыехаў з Беластока са спакуслівай для нас прапановай: беларускі наркам культуры меў шмат грошай для арганізацыі вялікага джаз-аркестра. Патрабаваўся толькі кіраўнік, таленавіты, як Эдзі... Мы пагадзіліся, і ўся сям’я сустрэла новы, 1940 год у Львове...»
Варта запомніць гэтую дату.
Эдзі Рознер
Поўнае імя Рознера — Адольф Эдуард. У савецкай рэчаіснасці першым імем ён карыстацца, зразумела, не мог. На афішах польскага перыяду пісалі яго скарочаную версію Адзі, а ў джазавых колах ён меў мянушку Джэк. Эдзі — гэта скарочаны варыянт другога імя Рознера.
Мушу прызнацца: у Нацыянальным архіве Беларусі не адшукаліся ані распараджэнне СНК БССР аб стварэнні Дзяржаўнага джаз-аркестра, ані якія-небудзь загады Упраўлення па справах мастацтваў пры СНК, што б маглі дапамагчы дакладна высветліць, калі і каму менавіта было даручана ўзначаліць калектыў. А гэтыя дакументы не маглі не існаваць. Мабыць, проста згубіліся ў ваеннай віхуры. Зразумела адно: аркестр ужо існаваў афіцыйна, калі Эдзі Рознер да яго далучыўся. Якім чынам? Тут зноў жа сустракаемся з рознымі версіямі. Так, Рут Камінская згадвае нейкага музыканта, які прыехаў у Львоў і літаральна запрасіў Рознера ўзначаліць бэнд. Версія гэтая, зразумела, не вытрымлівае крытыкі: той музыкант у лепшым выпадку мог толькі перадаць чутку пра магчымае запрашэнне Рознера. Якаў Басін згадвае ліст з прапановай працаваць у аркестры, атрыманы Рознерам ад Бяльзацкага. Такое можна дапусціць, але ліст той таксама не мог мець афіцыйнага статусу. Нарэшце, ёсць сведчанні, быццам бы Марыя Шапіра, тагачасная намесніца старшыні Упраўлення па справах мастацтваў, паводле парады Бяльзацкага папрасіла Рознера далучыцца да аркестра. Гэта найбольш верагодна.
Магчыма, памыляецца Якаў Басін, які цягам 1998 года надрукаваў у часопісе «Jazz-квадрат» цыкл артыкулаў, прысвечаных Рознеру, напісаўшы, што ў кастрычніку 1939-га трубач прыбыў у Беласток. Гэта абвяргае Рут Камінская ў сваіх успамінах. Праўда, для сустрэчы Новага года музыкант мог вярнуцца ў Львоў з Беластока. І памыляецца сайт harodnia.com, пішучы: «У горадзе апынуліся музыкант Эдзі Рознер...»
Таму самай праўдападобнай версіяй з’яўляецца наступная: менавіта афіцыйныя структуры (хутчэй за ўсё — сапраўды на просьбу Бяльзацкага) даслалі Рознеру афіцыйную паперу з запрашэннем у аркестр, найперш у Беласток увосень 1939-га, а па Новым годзе — ужо ў Мінск.
Бяльзацкі і Рознер былі знаёмыя даўно, пэўны час працавалі ў адным аркестры, якім кіраваў менавіта першы з музыкантаў. Тым не менш, апынуўшыся ў прынцыпова новых творчых, калі хочаце — ідэалагічных абставінах, Юрый Бяльзацкі разумеў, што навастворанаму калектыву патрабаваўся артыст, які і будзе ягоным фірмовым знакам. У складзе аркестра было шмат па-сапраўднаму прафесійных выканаўцаў на розных інструментах, аднак не хапала яшчэ аднаго — гэтым разам у статусе зоркі, чыё імя пісалася б на афішах здалёк бачнымі літарамі і безумоўна прыцягвала публіку. Менавіта гэтыя аргументы і прадыктавалі, відаць, Бяльзацкаму выбар на карысць Рознера. Хутчэй за ўсё, ён загадзя быў гатовы саступіць Эдзі ролю кіраўніка: цяжка паверыць у тое, што Рознер нейкім чынам мог бы «падсядзець» Бяльзацкага, бо той застаўся не на апошніх ролях у калектыве. Хоць, канешне ж, Эдзі Рознер, гэткі Аляксандр Саладуха тых часоў, быў па натуры абсалютна перакананы ва ўласнай выключнасці, што, зрэшты, збольшага адпавядала праўдзе. Такім чынам, дэбютаваў аркестр канцэртамі ў Мінску 18-21 красавіка 1940 года пад кіраўніцтвам Эдзі Рознера і з Юрыем Бяльзацкім на пасадах музычнага кіраўніка і дырыжора.
Да слова: у архіўных дакументах ад 1 верасня 1944 года зберагаецца спіс са стаўкамі ўдзельнікаў калектыву. Ён відавочна цікавы і сведчыць найперш пра сапраўды зоркавы статус Рознера. Мяркуйце самі: ягоная стаўка складала 9700 рублёў на месяц, дырэктара калектыву Давіда Рубінчыка (бацька будучага кінарэжысёра Валерыя Рубінчыка) — 1100 рублёў, Юрыя Бяльзацкага — 2250 рублёў. Для параўнання: інспектар аркестра меў стаўку 250 рублёў...
Зігмунд Карасінскі
І на гэтым усе мае росшукі практычна скончыліся б, каб не допіс, атрыманы з Масквы ад калегі Вольгі Петуховай, якая спецыялізуецца ў тым ліку і на савецкай даваеннай музыцы. З таго, што яна мне паведаміла, раптам выплыла яшчэ адно імя: Зігмунд Карасінскі. Скрыпач-віртуоз, кампазітар, ён пачаў збіраць аркестр разам з Юрыем Бяльзацкім. Але, сутыкнуўшыся з савецкай рэчаіснасцю, вярнуўся ў зону нямецкай акупацыі і праз усю вайну хаваўся ў адной з вёсак на поўдні Польшчы. У 1960-я эміграваў у Еўропу і памёр у 1973-м у Даніі. Станіслаў Ландау, спявак аркестра, у мемуарах «Белая паліцэйская дубінка», датаваных 1957 годам, сцвярджае: сярод кіраўнікоў Дзяржаўнага джаз-аркестра БССР раней за Эдзі Рознера былі менавіта Зігмунд Карасінскі і Юрый Бяльзацкі. Вольга Петухова спасылаецца таксама на колішняга канферансье аркест-
ра Казімежа Крукоўскага, які пісаў, што першыя рэпетыцыі калектыву пачаліся ў Беластоку ўзімку 1939 года, «прыёмка» праграмы адбылася ў Мінску ў прысутнасці першага сакратара ЦК КП(б)Б Панцеляймона Панамарэнкі, пасля чаго музыканты выправіліся на гастролі па СССР. Былы піяніст Масканцэрта Эдуард Кумелан, знаёмы з Рознерам, згадваў словы самога трубача, які казаў, што менавіта Зігмунд Карасінскі збіраў аркестр...
Як вядома, гісторыя любіць дакладнасць. І калі зыходзіць з гэтага, Эдзі Рознера нельга называць чалавекам, які стварыў Дзяржаўны джаз-аркестр БССР. Музыкант прыйшоў у калектыў, калі той ужо існаваў, узначаліў яго і стаў сапраўднай зоркай савецкай эстрады 1940-х. Гэта значыць, пэўныя карэкціроўкі тэкстаў пра творчы шлях Эдзі Рознера ў энцыклапедычных даведніках усё ж варта зрабіць...
Збольшага ўся гісторыя аркестра скончылася 29 жніўня 1947 года. Менавіта гэтым днём датаваны загад Упраўлення па справах мастацтваў пры СНК БССР аб ліквідацыі Дзяржаўнага джаз-аркестра БССР...