Баяніст Іван Пацюткоў, які звычайна адкрываў канцэрт, заўсёды развучваў новыя творы і імкнуўся адлюстраваць музычныя вобразы той мясцовасці, па якой ішлі войскі. Напрыклад, калі савецкая армія рыхтавалася да наступлення на Беларусь, баяніст стаў выконваць варыяцыі на тэмы беларускіх песень і танец «Крыжачок». Сярод кампазіцый, што пастаянна гучалі на канцэртах, быў Прэлюд Баха. Івану Пацюткову даводзілася працаваць над праграмамі надзвычай інтэнсіўна, бо, апроч самастойных выступленняў, ён акампанаваў спевакам, танцорам, музыкантам-інструменталістам і нават Любові Трафімавай, якая выконвала «Акрабатычны эцюд». А рэпертуар у іх быў далёка не просты! Ксілафаніст Макс Маслоўскі іграў Уверцюру да оперы «Кармэн» Бізэ, «Цыганскія напевы» Сарасатэ, «Турэцкі марш» Моцарта, «Чардаш» Монці. Дарэчы, Маслоўскі аказаўся яшчэ выдатным музычным эксцэнтрыкам: каб развесяліць слухачоў, іграў «на біс», завязаўшы вочы і закрыўшы ксілафон тканінай! Рэпертуар Аркадзя Бяссмертнага складалі «Вальс» Крэйслера, «Мазурка» Вяняўскага, «Музычны момант» Шуберта, «Славянскія танцы» Дворжака, «Венгерскія танцы» Брамса, «Палёт чмяля» Рымскага-Корсакава. Дора Кроз спявала беларускія народныя песні «Бульба», «Што за месяц, што за ясны», раманс «Салавей» Аляб’ева.
Нястомны вакаліст Іван Сайкоў паўсюль знаходзіў музычныя навінкі: у эстрадных зборніках, у знаёмых акцёраў, а часам і непасрэдна ў аўтараў. Міма яго не праходзіла ніводная новая ваенная песня! Ён спяваў «До свиданья, города и хаты» і «В лесу прифронтовом» Мацвея Блантара, «Песню про Днепр» Марка Фрадкіна, «Вечер на рейде» і «На солнечной поляночке» Васіля Салаўёва-Сядога, «Заветный камень» Барыса Макравусава, «Лизавету» і «Тёмную ночь» Мікіты Багаслоўскага, «В землянке» Канстанціна Лістова, «Наш тост» і «Дзе ты, чарнавокая?» Ісака Любана і шмат іншых. Сайкоў таксама часта выконваў старадаўнія рускія рамансы і песні «Вдоль по улице метелица метёт», «Когда я на почте служил ямщиком», «Липа вековая». Гэтыя і многія іншыя творы знаходзілі жывы водгук у душах салдат.
Іван Паўлавіч Сайкоў (24.10.1911 — 13.02.1989) меў моцны драматычны тэнар. Чалавек зайздроснага фізічнага здароўя, падчас працы ў франтавой брыгадзе ён ніколі не ашчаджаў уласны голас, чым вельмі ганарыўся. У люты мароз і ў нясцерпную спёку папулярныя песні і арыі ў яго выкананні нязменна заканчваліся немагчымымі па моцы і вышыні «фірменнымі» вакальнымі фіярытурамі на радасць слухачам. Шумны, няўрымслівы, бурлівы Сайкоў заўсёды аказваўся ў цэнтры падзей. Да вайны артыст працаваў у Дзяржаўным тэатры музычнай камедыі БССР, які базіраваўся спачатку ў Гомелі, потым у Беластоку. У пасляваенны час (1949—1956) спявак выступаў у Беларускім тэатры оперы і балета. У 1955-м атрымаў званне «Народны артыст БССР». Апошнія гады яго сцэнічнай кар’еры звязаны з Саратаўскім тэатрам оперы і балета (1956—1973). Пахаваны ў Маскве на Данскіх могілках.
«З першых дзён вайны ў Чырвонай Арміі знаходзіцца брыгада беларускіх артыстаў, якую ўзначальвае дырэктар Мінскай філармоніі тав. Прагін. У часцях Чырвонай Арміі гэтая брыгада дала больш за 300 канцэртаў», — пісала газета «Известия» 15 сакавіка 1942 года ў артыкуле «Акцёры на фронце». Аўтар артыкула Аляксандр Саладоўнікаў, намеснік старшыні Упраўлення па справах мастацтваў СНК СССР, падкрэсліваў, што «ўдзельнікам жорсткіх баёў з ворагам мастацтва павінна несці і баявы запал, і адпачынак». Самі творцы разумелі гэта, як ніхто іншы. З кожным днём яны набліжалі Перамогу, выконваючы патрыятычны абавязак перад Радзімай. Артысты былі звычайнымі «радавымі» вайны. Траплялі пад бамбёжкі і абстрэлы, мерзлі, галадалі і недасыпалі. Зрэшты, франтавы побыт — асобная старонка іх біяграфіі.
Франтавы побыт
Яшчэ ў чэрвені 1941 года Гомельскі абласны ваенкамат адшукаў для брыгады старэнькі аўтобус, які артысты любоўна называлі «люксам». Неверагодна, але гэты аўтобус ацалеў і прайшоў з імі праз усю вайну! «Наш “люкс” вельмі трывалы. У моцны мароз ён павісквае, як ліст бляхі, — згадваў Сяргей Астравумаў. — Вокны “люкса” закрыты тоўстым слоем шэрані. Сям-там шкло заменена фанерай. Шэрань і на швах кузава. Ад дыхання пасажыраў яна спаўзае зверху. У кожнага з акцёраў сваё, вызначанае ў шматлікіх паездках месца. Задняе доўгае сядзенне адгароджана, на ім ляжаць нашы рэчы з чорным ксілафонам наверсе».
Сяргей Паўлавіч Астравумаў (10.07.1910 — 9.01.1991) вучыўся ў Тэатральнай школе пры Маскоўскім камерным тэатры (1935—1939), пасля заканчэння якой разам з выпускнікамі Дзяржаўнага тэатральнага інстытута імя Луначарскага, «леанідаўцамі», выехаў у Гомель. Тут у Рускім абласным драматычным тэатры ён працаваў да пачатку вайны. У складзе Першай франтавой канцэртнай брыгады знаходзіўся з ліпеня 1941 па люты 1945 года. Пасля адкамандзіраваны ў Гомель для аднаўлення тэатра. У другой палове 1940-х быў там у якасці мастацкага кіраўніка і акцёра. У 1950-я займаў пасаду галоўнага рэжысёра Гомельскай абласной студыі тэлебачання, паралельна кіраваў тэатральным калектывам мастацкай самадзейнасці Палаца культуры чыгуначнікаў імя Леніна, які наведвала студэнтка медвучылішча Зінаіда Бандарэнка. Калі ў Гомельскай студыі тэлебачання аб’явілі конкурс дыктараў, Астравумаў прапанаваў вучаніцы паспрабаваць уласныя сілы. Зінаіда перамагла ў конкурсе, і гэта дало старт яе бліскучай кар’еры на Беларускім тэлебачанні. Славуты дыктар, народная артыстка Беларусі, яна ўсё жыццё з удзячнасцю згадвае свайго першага настаўніка.
Астравумаў — аўтар мастацка-публіцыстычнай кнігі «Особое подразделение», у якой узнавіў гісторыю Першай беларускай франтавой брыгады. 7 мая 2009 года на сцэне Гомельскага драматычнага тэатра адбылася прэм’ера спектакля з такой жа назвай, пастаўленага паводле кнігі рэжысёрам Аляксеем Бычковым да 65-годдзя вызвалення Беларусі. За вялікі ўнёсак у культуру Беларусі Сяргею Астравумаву было нададзена званне «Заслужаны дзеяч культуры БССР».
Часта аўтобусу патрабавалася дапамога, ён буксаваў на разбітых каляінах. Артысты дружна выцягвалі свой шматпакутны «люкс» з зімовых снежных гурбаў, з восеньскай гразі, вясновага бездарожжа і летніх пясчаных затораў. Аўтобус быў для іх агульным перасоўным домам. Там ім даводзілася спаць, есці, рэпеціраваць, там захоўваліся дэкарацыі і рэквізіт тэатральна-канцэртных праграм. Часта ад празмерных нагрузак пераграваўся матор, і тады шафёр Лазар Садоўскі выпраўляў брыгаду на пошукі вады. Калі тое адбывалася дзе-небудзь у полі, ваду набіралі з лужын і балот.
Пачалося наступленне савецкіх войскаў на захад, і калектыў рушыў наперад, следам за імі. У агульнай куламесе творцаў часта не паспявалі забяспечваць харчаваннем, і, калі ў іх зусім не ставала ежы, яны збіралі ягады і грыбы.
Падчас канцэртаў артысты заўсёды выступалі ў сцэнічных строях — гэта лічылася абавязковай умовай прафесіяналаў, захаваннем этыкі франтавога акцёра. Свой «Акрабатычны эцюд» Любоў Трафімава выконвала ў трыко нават у самы люты мароз. У канцы нумара звычайна балансавала са шклянкай вады, пасля чаго эфектна выплёсквала ваду — тое было часткай нумара. Зімой на халодных сцэнічных пляцоўках часам здаралася так, што за некалькі хвілін выступлення падрыхтаваная раней вада застывала, і артыстка марна спрабавала выліць яе са шклянкі. Перападаў тэмператур не вытрымлівала і скрыпка Аркадзя Бяссмертнага: іншы раз на канцэртах струны лопаліся адна па адной, і музыкант, нібыта Паганіні, вымушаны быў іграць на тых струнах, якія ацалелі.
Франтавое шанцаванне
Вясной 1942 года Рыгора Прагіна накіравалі на іншую працу. Цяпер брыгаду ўзначаліў Аркадзь Бяссмертны, якога ў калектыве любоўна называлі «дзедам» і лічылі сваім талісманам. Аўтарытэтнага «ўзроставага» Бяссмертнага заўсёды адпраўлялі, калі трэба было адшукаць дадатковы паёк для брыгады ці дамагчыся рашэння важных пытанняў; у гэтым выпадку знаходлівыя артысты прадбачліва расшпільвалі прафесару шынель, каб на гімнасцёрцы можна было разгледзець ордэн «Знак Пашаны», атрыманы Бяссмертным у 1940-м падчас Першай дэкады беларускага мастацтва ў Маскве. У Доме Чырвонай Арміі існаваў жарт, што шанцаванне беларускай брыгады, у якой ніхто не забіты і не паранены, цалкам зразумела: з ёю неразлучны Бяссмертны!
Аркадзь Львовіч Бяссмертны (2.05.1893, пасёлак Сураж Віцебскай губерні — 3.09.1955, Мінск) — выдатны скрыпач, педагог і дырыжор, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Народнай кансерваторыі ў Віцебску (1918). У 1917-м скончыў Петраградскую кансерваторыю па класе Леапольда Аўэра, сусветна вядомага музыканта. У 1924-м Бяссмертны быў запрошаны ў Мінск, дзе працаваў дырэктарам Музычнага тэхнікума з часу яго адкрыцця і да 1932-га, адначасова вёў там клас скрыпкі. Аркадзь Бяссмертны стаяў ля вытокаў стварэння ў Мінску сімфанічнага аркестра, які ўзнік у 1928-м у Беларускім радыёкамітэце на базе Белмузтэхнікума. З 1928 года — саліст і дырыжор гэтага аркестра. Яго справядліва лічаць заснавальнікам скрыпічнага выканальніцтва ў Беларусі. Стваральнік і ўдзельнік Дзяржаўнага струннага квартэта БССР (1934—1941). З 1932 да 1955 года, за выключэннем ваеннага перыяду, з’яўляўся загадчыкам кафедры струнна-смычковых інструментаў Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі, якая была створана пры яго актыўным удзеле. Заслужаны артыст БССР (1939), прафесар (1946).
«Франтавая брыгада, якой кіруе заслужаны артыст БССР А.Л. Бяссмертны, дала ўжо ў часцях Чырвонай Арміі больш за 500 канцэртаў», — пісала «Правда» 18 мая 1942 года ў артыкуле «Беларускае мастацтва ў дні Вялікай Айчыннай вайны». Тады ж загадам Усесаюзнага гастрольна-канцэртнага аб’яднання гэтаму франтавому калектыву была аб’яўлена падзяка «за праведзеную працу па мастацкім абслугоўванні дзеючай Чырвонай Арміі».
Пётр Рыгоравіч Чарноў (7.11.1917 — 8.01.1988) быў адным з «леанідаўцаў»: пасля заканчэння ГІТІСа прыехаў з Масквы ў Гомель разам з аднакурснікамі, каб распачаць працу ў тэатры. Падчас вайны выступаў у складзе брыгады на розных франтах. Меў вялікі чытальніцкі рэпертуар, выконваў раздзелы з паэмы «Василий Тёркин» Аляксандра Твардоўскага, паэмы «Сын артиллериста» Канстанціна Сіманава і «Двадцать восемь» Міхаіла Святлова, мноства вершаў ваеннай тэматыкі. У канцы 1943 года быў запрошаны на працу ў МХАТ. На сцэне аднаго з лепшых тэатраў краіны працаваў да 1985 года, сыграўшы больш за сорак вядучых роляў. Артыст вядомы і па ролях у кіно. Найбольш запамінальныя вобразы, створаныя ім, — Сямён Давыдаў у «Паднятай цаліне» і Бунчук у «Ціхім Доне». Народны артыст РСФСР (1967), лаўрэат Сталінскай прэміі (1951). Пахаваны на Навадзевічых могілках у Маскве.
Адзін з кульмінацыйных момантаў творчай дзейнасці беларускай брыгады — пастаноўка спектакля «Рускія людзі» па аднайменнай п’есе Канстанціна Сіманава, якая апавядала пра мужнасць савецкага чалавека, яго рашучасць стаяць да канца дзеля перамогі над фашызмам. У чэрвені 1942-га твор быў надрукаваны ў цэнтральных газетах, і Палітупраўленне Заходняга фронту прапанавала беларускім артыстам іграць гэты спектакль ва ўмовах прыфрантавой паласы. Калектыў з захапленнем прыняў прапанову. Кіраўніцтва Дома Чырвонай Арміі прызначыла рэжысёра — Барыса Зальцштэйна — і дазволіла дапоўніць склад трупы акцёрамі з іншых франтавых брыгад. З гэтай прычыны эпізадычныя ролі без слоў атрымалі ў тым ліку і «няпрофільныя» артысты брыгады — спевакі Іван Сайкоў і Ганна Альшэўская, балерына Жанна Гальдоўская. Нават «дзед» — Аркадзь Бяссмертны — выходзіў на сцэну ў ролі нямецкага салдата-канваіра! Адмыслова для пастаноўкі былі зроблены дэкарацыі, эскізы якіх распрацаваў вядомы тэатральны мастак Барыс Эрдман. Дэкарацыі прадугледжвалі магчымасць іх мабільнага мантажу на любой пляцоўцы, таксама і ў вулічных умовах. Мастак скарыстаў прынцып так званай «шырмы-шторы»: спецыяльная «выгарадка» лёгка ўсталёўвалася, але й магла складацца-скатвацца ў рулоны і змяшчацца ў брыгадным аўтобусе.
Прэм’ера спектакля «Рускія людзі» з вялікім поспехам адбылася ў верасні 1942 года ў адной з вайсковых часцей. Пазней артысты чаргавалі паказ пастаноўкі і звычайныя канцэртныя праграмы.
Франтавыя сустрэчы
З брыгадай пэўны час супрацоўнічаў Ісак Любан — найпапулярнейшы кампазітар, аўтар любімых у народзе даваенных песень «Бывайце здаровы» і «Дзе ты, чарнавокая?». Любан пасябраваў з артыстамі яшчэ ў час іх знаходжання на Гомельшчыне, неаднойчы ўдзельнічаў у іх канцэртах, акампанаваў Вераніцы Барысенка, першай выканаўцы некаторых яго твораў. Праз некалькі месяцаў на выступе калектыву ўпершыню прагучала песня Любана «Наш тост», якая потым зрабілася вядомай франтавой застольнай песняй і ўспрымалася як своеасаблівы сімвал будучай перамогі.
Увосень 1941 года адбылося знаёмства нашай брыгады з землякамі — Ансамблем песні і танца Беларускай ваеннай акругі пад кіраўніцтвам Аляксандра Усачова. Гэты калектыў таксама прыбыў у Пярхушкава, таму стала магчымым наведваць рэпетыцыі адно аднаго, разам бавіць час, дзяліцца ўспамінамі. Менавіта так артысты беларускай брыгады адкрылі талент тэнара Мікалая Шышкіна, саліста ўсачоўскага ансамбля. Шышкін у вольны час не раз прыходзіў да іх, згадваў Гомель і Гомельшчыну, адкуль быў родам, спяваў старадаўнія рамансы і франтавыя песні. Дзякуючы гэтаму пазней Мікалая Мікалаевіча запрасілі ў пастаноўку «Рускія людзі». Там ён выконваў уступную песню-эпіграф «Ой ты, мать-земля» і іграў аднаго з персанажаў, Казлоўскага. Спектакль «Рускія людзі» адкрыў выдатныя акцёрскія здольнасці маладога спевака. Пасля вайны Шышкін цалкам пяройдзе ў размоўны жанр, стане вядомым артыстам Белдзяржэстрады, заслужаным артыстам Беларусі, папулярным канферансье і тэлевядучым.
Яшчэ адным салістам-усачоўцам, які ўдзельнічаў у канцэртах брыгады ўвосень 1941 года, быў барытон Мікалай Ворвулеў — будучы прэм’ер Беларускага і Кіеўскага оперных тэатраў, народны артыст СССР і Беларусі. Ён выступаў у абліччы каларытнага Карася з оперы Сямёна Гулак-Арцямоўскага «Запарожац за Дунаем»: апранаўся ва ўкраінскі касцюм і пад акампанемент Пацюткова спяваў арыю гэтага героя. На словах «Ось вона, голубонька!» замест бутэлькі даставаў з кішэні гранату і пагражаў ёю ў бок немцаў.
Зімой 1941—1942 гадоў артыстаў час ад часу выклікалі ў Маскву, дзе знаходзілася Усесаюзнае канцэртна-гастрольнае аб’яднанне. Там з імі рэпетаваў мастацкі кіраўнік тэатра «Ястрабок» рэжысёр Давід Гутман. Франтавы тэатр мініяцюр меў вострасатырычны злабадзённы рэпертуар. Менавіта ў «Ястрабку» беларускія артысты пазнаёміліся з адным з яго стваральнікаў — кампазітарам Барысам Фаміным, аўтарам усенародна любімых рамансаў «Только раз бывает в жизни встреча», «Дорогой длинною», «Эй, друг гитара» і іншых. У гады вайны Фамін сачыніў каля 150 франтавых песень. Пазней прыязджаў у Пярхушкава і радаваўся, што сярод артыстаў вельмі папулярныя яго ваенныя творы. Вялікае ўражанне пакідалі і сустрэчы з Аляксандрам Твардоўскім, які наведваў Дом Чырвонай Арміі і чытаў новыя, яшчэ не друкаваныя раздзелы паэмы «Василий Тёркин» Такія сустрэчы забыць было нельга, яны заставаліся ў памяці на ўсё жыццё...
У лютым 1944 года групе акцёраў Дома Чырвонай Арміі Заходняга фронту ўручылі першыя ордэны і медалі. Міхаіл Персцін быў узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга, а Зоя Аўчарова і Іван Пацюткоў — медалямі «За працоўныя заслугі». Увосень 1944-га ў вызваленым Каўнасе, куды перабазіраваўся Дом Чырвонай Арміі, усім акцёрам Першай франтавой беларускай брыгады, якія пастаянна працавалі ў яе складзе, ва ўрачыстай абстаноўцы былі ўручаны медалі «За абарону Масквы» і ордэны Чырвонай Зоркі.
5 ліпеня 1944 года артысты брыгады далі два вялікія канцэрты для жыхароў вызваленага ад фашыстаў Мінска. Гэта была першая за тры ваенныя гады сустрэча з родным горадам для Аркадзя Бяссмертнага, Доры Кроз і Ганны Альшэўскай, якія пасля выступлення засталіся ў Мінску. Астатнія ўдзельнікі калектыву завяршылі свой баявы шлях ва Усходняй Прусіі, у Кёнігсбергу. Чатыры гады доўжыўся іх марафон. За гэты час брыгада дала каля 2000 канцэртаў.
«Мы заўсёды імкнуліся пераносіць цяжар франтавога побыту, як радавыя, — успамінаў Сяргей Астравумаў. — Трэба было дабрацца да часці вярхом — дабіраліся, пераадолець брод — ішлі па пояс у вадзе, трымаючы над галавой музычныя інструменты, рэквізіт і касцюмы, бо гэта ўсё не цяжэй, чым супрацьтанкавая гармата ці станковы кулямёт».
...Доўгія, бясконцыя вёрсты вайны. Нам, сучаснікам, немагчыма ўявіць сабе ўмовы, у якіх жылі і працавалі гэтыя гераічныя людзі, такія далёкія ад жорсткасці вайны. Сваёй франтавой працай яны здзейснілі сапраўдны подзвіг, ні на хвіліну не згубілі веру ў перамогу і ўсялялі яе ў салдат і афіцэраў, мірных жыхароў, якім шчодра дарылі сваё мастацтва. Праз усю вайну яны з годнасцю пранеслі высокае званне франтавога акцёра і засталіся ў гісторыі як сціплыя радавыя, што разам з усім народам здабывалі Вялікую Перамогу. Вечная ім памяць!
У публікацыі выкарыстаны матэрыялы кнігі Сяргея Астравумава «Особое подразделение» (Мн, «Беларусь», 1981). Аўтар выказвае падзяку загадчыку літаратурнай часткі Гомельскага абласнога драматычнага тэатра Інзе Усянковай, супрацоўнікам Беларускага дзяржаўнага архіва літаратуры і мастацтва, архіва Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь, архіва-ЗАГС Гомеля, архіва «Москонцерта» (Масква), архіва-музея Тамбоўскага музычнага вучылішча і ўсім, хто аказаў дапамогу пры стварэнні гэтага матэрыялу.
Вольга БРЫЛОН