З самага дзяцінства ў будучага слыннага пісьменніка былі два галоўныя захапленні: чытанне кніг і маляванне. «Выяўленчае мастацтва ўвайшло ў маю душу з малюнкаў, кніжных ілюстрацый, — сведчыў Васіль Уладзіміравіч у мемуарнай кнізе “Доўгая дарога дадому”. — Асабліва захаплялі гравюры ў старых кнігах Жуль Верна ды іншых».
Малодшая сястра Валянціна Уладзіміраўна прыгадвала, што падчас вучобы ў школе Васіль быў рэдактарам насценнай газеты, якую не толькі рэдагаваў, але і афармляў. «Ужо тады ён маляваць вельмі любіў, — распавядала яна ў адной з нашых гутарак. — І так добра маляваў! Памятаю, аднойчы Троцкі, наш настаўнік, паставіў аднаго вучня, Івана Паршонка, на табурэт, каб увесь клас маляваў яго... Пасля, калі прыйшлі дадому, я вырашыла паглядзець, як там у Васіля Іван выйшаў. Гляджу — стаіць бы жывы!»
І таму пасля заканчэння васьмі класаў Кубліцкай сярэдняй школы Васіль Быкаў паступіў на жывапіснае аддзяленне Віцебскага мастацкага вучылішча. Ён прыгадваў: «Мастацкае вучылішча змяшчалася ў старым асабняку каля гарадской ратушы (музея) з класамі і студыямі на першым і другім паверхах. На першым паверсе з вялікім акном была майстэрня дырэктара вучылішча Івана Ахрэмчыка, дзе заўсёды стаяў вялізны, на ўсю сцяну, падрамнік са шматфігурнай кампазіцыяй. Часам там можна было бачыць мастака з палітрай у руках. Мы малявалі нацюрморты — кубкі, жбаны, часам садавіну, бульбіны. Ну і, вядома, натуршчыкаў».
Праўда, тут Быкаў правучыўся нядоўга: у вучылішчы арганізавалася скульптурнае аддзяленне, паступаць на якое не было ахвочых, і дырэктар сваім загадам перавёў на яго некаторых вучняў з жывапіснага аддзялення. Сярод іх быў і Быкаў. Аднак і на скульптурным Васіль Уладзіміравіч правучыўся няшмат, таму што ўвосень 1940-га пастановай ураду стыпендыі былі адменены, за ўсе матэрыялы і падручнікі трэба было плаціць. У сям’і Ганны Рыгораўны і Уладзіміра Хведаравіча Быкавых не было грошай на вучобу, таму іх старэйшы сын вымушаны быў вярнуцца дадому.
Зрэшты, у хуткім часе Васіль Быкаў зноў прыехаў у Віцебск, але цяпер вучыўся ў фабрычна-завадской вучэльні. «Сумаваў па мастацтве, у вольны час бегаў у музеі, — прызнаваўся ён праз шмат гадоў. — Часам увечары падыходзіў да мастацкага вучылішча, заглядваў у нізкія вокны скульптурнага класа, узіраўся ў знаёмыя твары шчасліўчыкаў. Але не зайшоў ні разу». «Было сорамна і балюча...» — напіша ён ва ўспамінах.
Аднак улюбёны занятак усё ж не кінуў: маляваў нават на фронце. Малюнкі тыя, на вялікі жаль, згубіліся. Сам Быкаў прыгадваў у адным інтэрв’ю: «А даўнія мае працы не захаваліся. Падчас вайны я яшчэ нешта рабіў па маляўнічай частцы. Але аднойчы згарэў “студэбекер” з нашай салдацкай маёмасцю і згарэў мой рэчмяшок, дзе быў альбом з малюнкамі. З таго часу маляваннем я не займаўся».
Вядомыя толькі шэсць «ваенных» малюнкаў: два ў лістах да родных (цяпер захоўваюцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі) і чатыры малюнкі, якія датуюцца пераможным 1945-м. Праз чвэрць стагоддзя яны былі надрукаваны ў маскоўскім часопісе «Дружба народов», але сёння іх месцазнаходжанне невядомае. Трэба заўважыць, што ўжо пасля смерці пісьменніка ў друку з’яўляліся яго малюнкі франтавой тэматыкі, якія падаваліся як ваенныя. Між тым яны былі зроблены ў 1993-м, калі Быкаў працаваў над сваёй «далітаратурнай біяграфіяй» «Пункціры жыцця».
І яшчэ адно ўдакладненне: у сапраўднасці маляваннем Васіль Уладзіміравіч займаўся ўсё жыццё. Больш за тое: пасля дэмабілізацыі ў 1947-м ён, прыехаўшы ў Мінск, нават думаў зноў паступіць у мастацкае вучылішча, з нагоды чаго і звярнуўся да старшыні Саюза мастакоў БССР Івана Ахрэмчыка. Але пачуў у адказ, маўляў, вучылішча не працуе, жыць у Мінску цяжка, але ў Брэсце і Гродне ёсць аддзяленні Мастацкага фонду і калектывы мастакоў. У выніку Іван Ахрэмчык даў накіраванне да старшыні гродзенскага філіяла Саюза мастакоў Віктара Марозава. Так Быкаў і патрапіў у Гродна, дзе, пазнаёміўшыся і пасябраваўшы з мясцовымі мастакамі, па першым часе і сам працаваў мастаком.
«Работы ў майстэрні было не дужа шмат, вольнага часу даволі. Я маляваў алеем і акварэллю, хадзіў у прыгарады на эцюды. Зрабіў некалькі копіяў — фламандцаў і Шышкіна. Бачыў, аднак, майстэрства майго бракуе, — засведчыў Васіль Уладзіміравіч у “Пункцірах жыцця” і тут жа дадаў: — Мастацтва — дзеля вольнага часу, дзеля душы». Пра літаратарскі лёс ён тады ўсур’ёз не задумваўся. А калі ў друку пачалі нарэшце з’яўляцца яго першыя апавяданні, часам яны аздабляліся аўтарскімі ілюстрацыямі.
У другой палове 1950-х Васіль Быкаў вельмі сур’ёзна займаўся самаадукацыяй, у тым ліку ў галіне жывапісу, пра што сёння сведчыць адзін сшытак з яго гродзенскага архіва, які захоўваецца ў яго малодшага сына Васіля. На гэтым сшытку рукой Васіля Уладзіміравіча пазначана: «Мастацтва», ніжэй год — 1957. Гэта, па сутнасці, канспект лекцый па сусветным мастацтве — антычным і эпохі Адраджэння: Леанарда да Вінчы, Веласкес, Гоя, Мікеланджэла, Мурыльё, Рэнуар, Рубенс, Рыбер, Рэмбрант, Тыцыян, Сурбаран; па рускім мастацтве ХІХ стагоддзя: Врубель, Іваноў, Каровін, Крамской, Макоўскі, Несцераў.
Дарэчы, недзе ў той час Быкаў задумаў аповесць на сучасную тэму, прататыпамі галоўных герояў якой павінны былі быць гродзенскія мастакі Іван Дмухайла, Віктар Марозаў, Іван Пушкоў, Валянцін Савіцкі, Ігар Сямёнаў. Праўда, далей распрацоўкі сюжэта праца не пайшла. Між тым хай не ў мастацкай прозе, а ў публіцыстыцы пра мастакоў Быкаў пісаў неаднойчы. Адзін з яго артыкулаў 1970 года так і называўся: «Талент і пошук: пра маладых мастакоў Гродна». У іншым распавядаў пра творчасць чацвёркі гродзенскіх мастакоў: Канстанціна Пятрова, Віктара Шчарбакова, Аляксандра Захарава і Людмілы Налівайка. Таксама ў 1970-я Васіль Уладзіміравіч выступіў з двума вялікімі артыкуламі аб творчасці народнага мастака Беларусі Міхаіла Савіцкага.
Наогул кажучы, Васіль Быкаў і выяўленчае мастацтва — асобная старонка творчай біяграфіі пісьменніка. Даволі працяглы час гэта быў працэс узаемнай зацікаўленасці: многія мастакі ілюстравалі творы Быкава-пісьменніка — Людвіг Асецкі, Юрый Герасіменка, Яўген Ігнацьеў, Пётр Калінін, Георгій Паплаўскі, Уладзімір Сытчанка і інш. Асобна стаіць імя народнага мастака Беларусі Арлена Кашкурэвіча, бо ён быў не толькі аўтарам ілюстрацый да кніг Васіля Быкава, — Кашкурэвічу прысвечана адно з эсэ пісьменніка «Пазначана высокаю гармоніяй», якое найлепшым чынам сведчыць пра стаўленне Быкава да гэтага, па яго словах, «мастака божай міласцю».
Варта прыгадаць яшчэ адно імя — Марк Шагал. Быкаў не толькі пісаў пра славутага земляка. Ён паўставаў на яго абарону яшчэ ў той час, калі імя сусветна вядомага мастака на яго радзіме, у Віцебску, імкнуліся замоўчваць. Так, да прыкладу, у 1988-м у газеце «Советская культура» з’явіўся адкрыты ліст чатырох вядомых пісьменнікаў: Васіля Быкава, Рыгора Барадуліна, Андрэя Вазнясенскага і Давіда Сімановіча, якія падымалі пытанне пра стварэнне ў Віцебску музея Шагала. А на самым пачатку 1990-х Быкаў пісаў у артыкуле «Не адлучыць Шагала ад Віцебска»: «Зусім можа так здарыцца, што з усяго нашага дваццатага стагоддзя ў наступнае, як самая найбольшая славутасць Віцебска, пяройдзе менавіта Марк Шагал, імя якога і будзе сімвалізаваць назву гэтага горада. Усё астатняе пойдзе ў нябыт, у глебу гісторыі, як пайшло ўжо шмат што, чым калісь ганарыліся, што здавалася правільным, магутным і неўміручым. Усё, аднак, мрэ, парахнее, разбураецца, гіне, апроч вялікіх здабыткаў духоўнасці. Сапраўды духоўнае — несмяротна. Творчасць Марка Шагала — прыклад менавіта такой духоўнасці, што так ярка і магутна ўвасобілася ў галіне выяўленчага мастацтва»...
Аднойчы Быкаў публічна выступіў у незвычайнай для сябе ролі — у якасці суаўтара паэтычнай кнігі свайго сябра Рыгора Барадуліна «Лісты ў Хельсінкі», але — суаўтара-мастака: побач з вершаванымі лістамі Барадуліна былі надрукаваныя графічныя працы Быкава. Ужо пасля смерці малюнкі Васіля Уладзіміравіча пачалі з’яўляцца і ў іншых яго кнігах: «Дажыць да зялёнай травы...», «Гарадзенскі архіў», у непадцэнзурных выданнях аповесцей «Мёртвым не баліць» і «Ліквідацыя» («Сотнікаў»). Аднак гэта пакуль што адзінкавыя прыклады. Будзем спадзявацца, што калі-небудзь і выяўленчая спадчына Васіля Быкава будзе выдадзена і стане шырока вядомай. Амаль гэтаксама, як і яго літаратурная спадчына.
Сяргей ШАПРАН