Таццяна, вы — вядомы мастак-пастаноўшчык анімацыйнага кіно. Але ў апошнія гады прыйшлі ў рэжысуру. Можа, вам надакучылі рэжысёры і захацелася зрабіць нешта сваё?
— Што б я ні сказала, адказ на пытанне будзе няпоўны. Такая, напэўна, сукупнасць абставін. Нават не ведаю, якім чынам гэта адбылося. У нас існуе праект «Аповесць мінулых гадоў» пра гербы гарадоў Беларусі. У трэцюю частку цыкла збіралі тых, хто будзе над ім працаваць, і мне прапанавалі паўдзельнічаць. Усе першыя стужкі цыкла аказаліся пра войны, усе персанажы ваявалі. А я прапанавала: «Давайце зробім пра жыццё!» І выпуск склаўся пра гаспадарчую дзейнасць і пчалярства. У праекце прысутнічалі розныя гарады, але я абрала Шклоў. Гербам горада з’яўляюцца шалі — сімвал гандлю, у свой час Шклоў квітнеў менавіта дзякуючы гандлю. Было цікава працаваць над гэтай стужкай. Потым з’явіўся міні-фільм «Быхаў», у якім адбіліся самыя яркія дзіцячыя ўражанні. Памятаю нашы паездкі праз луг каля Дняпра, аўру гэтых мясцін. Пагоркі і будынкі, што яшчэ захаваліся...
Рэжысёрскі вопыт у вас дастаткова сур’ёзны. Да таго ж вы працавалі з такімі рознымі пастаноўшчыкамі, як Кузьма Красніцкі, Алена Турава, Аляксандр Ленкін, Ірына Кадзюкова. Памятаю фільм «Гліняная Аўдотка», які вы зрабілі з рэжысёрам Наталляй Лось. На мой погляд, сапраўдны шэдэўр...
— Пры кінастудыі «Масфільм» у той час існавала Эксперыментальнае маладзёжнае творчае аб’яднанне «Экран», там дэбютавалі некаторыя беларускія рэжысёры. Куратарам нашай стужкі з’яўляўся Мікалай Серабракоў, вельмі цікавы рэжысёр. Калі я прыйшла на студыю, гэта быў час лялечных фільмаў. Але, акрамя персанажаў, у кадры звычайна нічога не было. Мо нейкія прымітыўныя дрэўцы. А Серабракоў, таленавіты мастак, тады здымаў цікавыя фільмы з незвычайнымі лялькамі, з прыгожым асяроддзем. Менавіта ён казаў нам з Наталляй Лось, што калі робіцца фільм, то рэалізоўваецца толькі 30 адсоткаў ад задуманага. Яшчэ падумала, што ён, напэўна, перабольшвае, не можа гэтага быць — бо ў яго выдатныя стужкі! Але значна пазней зразумела, што Серабракоў мае рацыю. На самай справе так яно і ёсць.
Можа, усім мастакам трэба ісці ў рэжысуру? Навошта ў анімацыі рэжысёры, прафесія, незразумелая для гледача?
— У мяне была гісторыя. Пляменнік Алёша вельмі хацеў паглядзець, дзе я працую. Яго прывялі на студыю, і ён назіраў, як аператар Галіна Гірава займаецца камерай і ходзіць з асвятляльнымі прыборамі. Што я раблю — таксама зразумела. Потым ён запытаў: «Цётка, ты малюеш, цётка Галя — аператар, а што робіць цётка Іра?» (Кадзюкова). Я кажу: «Яна думае». І сапраўды, з кінааўдыторыі мала хто ўяўляе, чым займаецца рэжысёр. Насамрэч ён робіць усё. Ён стварае вобраз фільма. Калі няма агульнай канвы, агульнай стылістыкі, цэлага не атрымаецца.
Здарылася так, што лялечная анімацыя ў нас памерла...
— І вельмі шкада. Але адраджэнне яе маларэальнае. З’явіліся новыя тэхналогіі, тое ж 3D. У Еўропе робяць крыху па-іншаму, 3D, але не цалкам. Гэтыя стужкі глядзяцца як лялечныя, аб’ёмныя. Таму што зараз шыць рукатворныя лялькі — гэта такія выдаткі! Не думаю, што хтосьці цяпер гэтым зоймецца. Для прыкладу распавяду, як мы рабілі Лісу для стужкі «Церам-Церамок». Гэтай модніцы быў патрэбен аранжавы швэдар. Дапамагла выдатная лялечніца Таццяна Волкава, якая працавала з Міхаілам Тумелем на стужцы «Чароўная жалейка». Яна прынесла звязаны аранжавы швэдар: «Таццяна, я зрабіла на самых дробных спіцах, але бачу, што ён глядзіцца досыць груба». Я кажу: «Таня, хай такі застаецца». Але Таццяна раптам прыносіць Лісу ў скрыначцы, і я бачу, што швэдар іншы. Яна ўзяла самыя тоўстыя іголкі і звязала новы швэдар. Вось такое стаўленне чалавека да матэрыялу, да фільма! Але яго немагчыма эксплуатаваць пастаянна. Так, рукатворная аб’ёмная анімацыя наўрад ці вернецца. Можна здымаць серыялы ў аб’ёмнай анімацыі, дадаючы камп’ютарныя эфекты. Галоўнае, каб прысутнічаў персанаж.
Я была на фестывалі ў Штутгарце, дзе паказвалі маю стужку «Піліпка» і стужку «Дзед» Аляксандра Ленкіна. Імкнулася не прапусціць ніводнага паказу. Наогул фестывалі даюць уяўленне аб тым, што адбываецца, якія існуюць тэхналогіі. Ёсць розныя фільмы — бюджэтныя, небюджэтныя. Але калі над стужкай працуюць буйныя студыі, адразу відавочныя бюджэт, тэхналогіі, каманда, распрацаванасць сюжэта.
У Штутгарце было міжнароднае журы, якое ўсё ўважліва глядзела, нават задавала аўтарам пытанні. Нашы фільмы стаялі ў дзіцячай праграме з пазнакай «шэсць плюс». Чатырохгадовым дзецям тыя стужкі не паказвалі. У апошні дзень дэманстраваліся стужкі для больш дарослых, «восем плюс». Гэтая тонкая градацыя па ўзросце існуе шмат на якіх фестывалях.
І хто ажыццяўляе градацыю?
— Дырэкцыя робіць прыпіску, што пакідае за сабой права вырашаць, у якую праграму ўключыць фільм. Цяжка «судзіць» карціны, бо яны такія розныя. Натуральна, маленькім дзецям складана глядзець стужкі з англійскімі цітрамі. Але было відаць, як яны рэагавалі: нейкія фрагменты выклікалі страх, а некаторыя смех.
Рукатворныя фільмы прысутнічалі?
— Напэўна, нашы такімі і былі.
Таццяна, фільм «Піліпка» бліснуў вельмі ярка. Для многіх гэта было нечакана, але для тых, хто ведаў Кубліцкую як мастака-пастаноўшчыка па ранейшых работах, ваш выхад на еўрапейскую арэну абсалютна заканамерны. Фільм атрымаў шмат галоўных прызоў фестываляў у Чэхіі, Германіі, Расіі. Мяне ўразіў візуальны бок стужкі. Там адчуваецца ўплыў і кніжнай графікі, і жывапісу. Чамусьці згадала творчую манеру Уладзіміра Фаворскага. Відавочна, дзіцячы свет (маці і Піліпкі) прапісаны больш простым, чыстым малюнкам. А Баба-Яга прываблівае асаблівай абаяльнасцю.
— Калісьці я рабіла кніжныя ілюстрацыі да беларускай казкі «Піліпка», якую моцна люблю. Але там не вельмі добры фінал, таму хацела, каб заканчэнне фільма аказалася іншым. Не хацелася паказваць дзецям, што Піліпка падмануў Бабу-Ягу, што яна губляе сваю дачку. Памятаю, у дзяцінстве мне было шкада персанажаў, якіх каралі незваротна.
Што значыць незваротна?
— Вось, напрыклад, цар з казкі Пушкіна — што дрэннага ён зрабіў? Дапамог Івану ажаніцца з Царэўнай, дык навошта яго ў малацэ варыць? Ну, адхілілі б яго ад царавання. Калі мы жылі ў вёсцы, чытаць я яшчэ не ўмела. Вершы Пушкіна ўпершыню там пачула. Мала што разумела ў казцы, але цара было рэальна шкада.
Такім чынам вы казку, так бы мовіць, гуманізавалі?
— Калі распавядала малому пляменніку вядомую пацешку «Сарока-варона кашу варыла. Гэтаму дала, а гэтаму не дала», у яго адразу з’яўляліся слёзы: «Чаму не дала?» І я адразу дабаўляла: «А гэтаму мышка нясе зярняткі». На самай справе свет дзяцей да чатырох-пяці гадоў — сапраўдны космас. Яны такія чуллівыя, ідэнтыфікуюць сябе з якім заўгодна прадметам, нават шашалем ці чарвячком. Гэта цудоўны ўзрост і стан, які дае магчымасць зрабіць фільм для дзяцей.
Але візуальная мова вашых карцін складаная. У стужцы «Піліпка» ўражвае шматколернасць, багатая палітра.
— Вельмі ўдзячная сцэнарысту Змітру Якутовічу. Ён прыдумаў, напрыклад, смешны ход, калі Баба-Яга правальваецца ў рэчку, і дзеці-гледачы з напружаннем сочаць за ёй, значыць, не такая яна і страшная. Я хацела зрабіць фільм, дзе няшмат персанажаў. Візуальна, як вобраз, Піліпка знайшоўся досыць хутка, а Баба-Яга, наадварот, шукалася доўга. Асоба вядомая, але надзвычай складаная. Што тычыцца малюнка, то не хацелася рабіць Бабу-Ягу традыцыйна. Яе шкада — адзінокая бабулька, жыве з варонай. Таму вобраз яе і недарэчны, і кранальны.
Прапісаны нават усе яе зморшчынкі, у чым, напэўна, адбілася стылістыка кніжнай графікі, у якой вы шмат працавалі.
— Так, я імкнуся рабіць фільмы менавіта з тымі, хто вучыўся графіцы. У час стварэння «Піліпкі» вельмі дапамагла мастак Ірына Забэла, якая зрабіла прыгожыя фоны. Я прыносіла беларускія вышыўкі з арнаментамі, мы спрабавалі рэалізаваць іх у фільме. Але не літаральна. Калі працуеш над казкай, спачатку думаеш пра стылістыку. Мне цікавая менавіта беларуская культура. Наогул кожны народ адметны тым, што ёсць у яго. Мяне вельмі вабяць балгарскія іконы — некананічныя, цёплыя, жывыя. Мабыць, дзякуючы балгарскім абразам у мяне нарадзіўся інтарэс да выдатных беларускіх ікон.
Гэтае захапленне нідзе не адбілася?
— Напэўна, усё ўбачанае дзесьці адлюстроўваецца. Пачынаеш новую працу, і адразу ўзнікаюць банальныя візуальныя вобразы. Але трэба прыдумаць і нешта сваё.
У адной з вашых апошніх стужак, «Песні Жаўрука», свет прыроды паўстае вельмі яскравым. Птушкі канкрэтныя і дакладныя па малюнку, кожная мае ўласны характар.
— Яны не ўмоўныя, бо гэта фільм для маленькіх. Не хацелася стылізаваць птушак, іначай яны не ўвасобілі б трукавую, так званую гэгаўскую гісторыю — уцякаць, даганяць, падаць. Для эмацыйнай гульні, для перажыванняў, думаю, героі павінны быць больш індывідуальныя і насычаныя. А калі персанаж умоўны... Доўга глядзець на яго не заўсёды цікава. Так, ён рухаецца хутчэй, але гэта неўзабаве надакучвае. Калі хочаш адлюстраваць перажыванні, трэба намаляваць бровы, нос, артыкуляцыю паказаць. Калі персанаж распрацаваны і існуе мноства дэталяў, тым больш выразна ён зможа адыграць сваю ролю. Герой можа, да прыкладу, гаварыць не адкрываючы рот, але прамовіць усе літары і пры тым прыжмурыцца і бровы нахмурыць. Я ўдзячная камандзе, якая працавала над «Піліпкам», бо гэты герой стаў неабыякавы ўсім.
На мой погляд, «Піліпка» ўжо ўвайшоў у класічны фонд беларускай анімацыі.
— На самай справе так не думаю. Не ўсё атрымалася...
Хачу распытаць вас як мастака пра сумесную працу з рознымі рэжысёрамі. Напрыклад, з Ірынай Кадзюковай, у фільмах якой ёсць адмысловая візуальная стылістыка, духоўная тэма. Маю на ўвазе вядомыя фільмы «Каляднае», «Дзяўчынка з запалкамі», «Дзіўная вячэра на Куццю». У свой час другі са згаданых фільмаў мяне моцна ўразіў. Там раскрываецца тэма смерці, а стужка прызначана для дзяцей. Узнікала нават пытанне: ці трэба малым ведаць пра смерць раней часу, ды яшчэ пра смерць дзіцяці? Хоць выразны шэра-халодны, нават жамчужны каларыт карціны неяк змякчаў гучанне трагічнай тэмы.
— Рада, што мы з Ірынай працавалі і над «Дзяўчынкай з запалкамі», і над «Калядным». У іх уздымаюцца вельмі сур’ёзныя тэмы. Стылістыку абмяркоўвалі, але каларыт доўга не маглі знайсці. Нават калі пачалася вытворчасць. Персанажы я хацела зрабіць у стылі нямецкай графікі, строгай і не шматкаляровай. Што да пейзажаў, то яны адразу знайшліся. Я намалявала халодны відарыс, мы пагадзіліся, што такім будзе каляровае вырашэнне. Вобраз халоднага горада, у якім дзяўчынка адчувае сябе чужой. І рэжысёру прапанова спадабалася.
Атрымаўся амаль манахром.
— Так, фільм някідкі. Потым Ірына распавядала: у Галандыі металічныя дахі дамоў пафарбаваны менавіта такім бірузова-зеленаватым колерам, як нашы фоны.
З Кадзюковай вы разам зрабілі і стужку «Каляднае» (паводле верша Сашы Чорнага). Фільм запамінаецца мяккім пастэльным колерам, лёгкім святлом.
— Так, праца аператара важная. Памятаю вельмі дбайную працу аператара Міхаіла Комава над стужкамі «Гліняная Аўдотка», «Як Васіль гаспадарыў». Там была беларуская батлейка. Міхаіл Іванавіч чаго толькі ні рабіў, каб асвятліць персанажаў з розных бакоў, каб іх вочы зайгралі.
Вельмі далікатны каларыт у стужцы пра нараджэнне Хрыста.
— Ведаеце, не хацелася рабіць персанаж натуральна. Дзякуй Іры, яна знайшла ўмоўны ход. Сапраўды, ёсць ілюстрацыі да гэтага верша Сашы Чорнага, дзе адлюстравана натуральнае дзіця. І ўсё-такі добра, што мы сышлі ад такога рашэння. Галоўнае — стан, аўра.
Тут абсалютная ўмоўнасць дапамагла. А ў «Дзіўнай вячэры на Куццю» іншая стылістыка, у манеры жанравага жывапісу.
— Гэта быў аўтарскі фільм Ірыны, яна ўзнавіла выпадак з асабістага жыцця. Так, ён дастаткова бытавы, таму і горад, і дамы амаль з натуры спісаныя.
А катоў, якія старанна вылізваюць пралітую смятану, таксама з натуры пісалі?
— Амаль так.
І ўсё ж — у якой тэхніцы вам цікавей за ўсё працаваць? Напэўна, вы ўсё паспрабавалі? Мабыць, акрамя пясочнай...
— Так, паспрабавала. Але заўсёды іду ад стужкі, літаратуры, прапанаваных абставін. Шукаю адпаведнасць паміж тэхнікай і сюжэтам. Сказаць, якая менавіта тэхніка падабаецца, не магу. Толькі не хапае часу, каб спакойна маляваць. Рэжысёр Аляксандр Ленкін, ён такі эмацыйны, спыняў мяне: «Таня, гэта геніяльна, пакідай так». Але мне трэба самой вырашыць і разабрацца з персанажам.
Скажыце, хто з рэжысёраў анімацыйнага кіно моцна паўплываў на вас? Або якая эпоха ў жывапісе?
— У кожны адрэзак часу звяртаеш увагу на той ці іншы твор. Напрыклад, у мастацтве Грэцыі або ў народным мастацтве пры мінімуме сродкаў заўжды прысутнічае выразнасць, пластычнасць, шмат сілуэтаў у кампазіцыі.
Гэта сучаснае мысленне, заснаванае на полістылістыцы.
— Летась трапіла ў Херсанес, што каля Севастопаля. Там музей, экспанаты якога мяне ўразілі. Дагістарычныя часы. Якія керамічныя талеркі з роспісам! Мастак маляваў львоў, потым талерку абпальваў. Але настолькі выразная лінія, амаль бесперапынная! Я гэтым захапляюся, гэта майстэрства.
Калі над фільмам вы працуеце менавіта як мастак, дык імкнецеся да лаканічнасці і мінімалізму. З аднаго боку, відавочная чысціня малюнка. З іншага — стварэнне яркіх вобразаў колерам, святлом, паветрам...
— Малюнак нікому не перашкодзіць. Іншая справа, як уласнымі навыкамі распарадзіцца. Калі мы прыйшлі на студыю, Алег Белавусаў, гледзячы на мае малюнкі, казаў: «Школа Шаранговіча». І сапраўды, я не магла ўявіць, як можна штосьці стылізаваць, мы ж — мастакі! Барацьба з натуралізмам увесь час прысутнічае. Вядома, у анімацыі існуе нейкая ўмоўнасць. Але я рада, што вучылася на графіцы. Не ведала, як падступіцца да першага фільма. І ўспомніла, як Васіль Пятровіч казаў: «Думаць трэба з алоўкам у руцэ». Не ведала, што рабіць, але села і пачала маляваць. У любым выпадку трэба маляваць — гэты сказ выдатны!
Анімацыя прымусіла вас змяніцца ці прыстасавацца?
— Ведаю, на анімацыі «ламаюцца» ўсе графікі, якія сюды прыходзяць. Не, гэта не абавязкова... Альбо прыстасоўваюцца, альбо не. Я досыць хутка асвоіла кампутарныя фактуры. Але пакуль ёсць магчымасць, мы ўсё-такі будзем маляваць. Што тычыцца падрыхтоўкі і малюнка, на «Сараканожцы», «Быхаве» і «Песні Жаўрука» са мной працавала Надзея Пастушэнка, якая выдатна малюе.
Мне падаецца, ваш светапогляд вельмі гарманічны. Такое ўспрыманне вашага цэласнага, добрага мастацтва. Для сучаснага мастацтва такая якасць важная. А ў анімацыі, арыентаванай пераважна на дзяцей, важная ў яшчэ большай ступені.
— Справа ў тым, што гэта наша гісторыя, якая адрознівае беларусаў ад усяго свету.
Антаніна КАРПІЛАВА