Завяршыла працу вялікая аглядная выстава секцыі скульптуры Беларускага саюза мастакоў. Якія ў вас засталіся ўражанні? Зразумела, пра стылістычнае адзінства казаць не выпадае, аднак ці можна было заўважыць творчыя кірункі, арыенціры?
— Я быў адным з арганізатараў гэтай выставы. Мне здаецца, агульная карціна развіцця беларускай скульптуры атрымалася даволі разнастайнай. Так, было паказана шмат камерцыйных твораў: адразу відаць, калі мастака цікавіць найперш матэрыяльная аддача ад сваёй работы. Аднак было многа аўтараў, адарваных ад гэтых праблем, — толькі мастацтва, без ніякай надзеі на тое, што твор набудуць. Сярод іншых згадаю даволі сур’ёзны праект Канстанціна Селіханава, які выдатна «сеў» у экспазіцыю, інсталяцыю Віктара Копача з манетамі...
Стылістычны дыяпазон вельмі шырокі: гэта і гіперрэалістычныя творы з прапрацоўкай самых дробных дэталей, разнастайныя стылізацыі і абагульненні. Можна спрачацца наконт арганізацыі самой прасторы. Мне падалося, што было занадта шмат аб’ектаў для гэтай залы. Аднак існавала мэта — выставіць усіх. Мы амаль не адхілялі творы, толькі паставілі абмежаванне: не больш за пяць аб’ектаў. Напрыклад, у Андрэя Асташова на мінулай выставе было паказана каля дзесяці, на гэтай пакінулі пяць. «Беларуская скульптура: ХХІ» была разнастайнай і стылістычна, і паводле ўжываных матэрыялаў. За выключэннем некалькіх гіпсавых работ, былі дрэва, камень, мармур, бронза. Перавесці скульптуру ў бронзу — нятанны працэс. Самае галоўнае, што прадэманстравала выстава: скульптары працуюць, адбываецца развіццё гэтага віду мастацтва. Калі мы толькі пачалі абмяркоўваць экспазіцыю на бюро секцыі, існавала пэўная насцярожанасць: маўляў, мы тут размахнуліся — скульптура ХХІ стагоддзя, а ў выніку аўтары прынясуць па дзве-тры работы. І выглядаць будзем смешна і недарэчна.
Менавіта пасля выставы вам стала зразумела, што справы ў скульптараў ідуць някепска?
— Што тычыцца творчага працэсу — так. Шмат творцаў, якія працуюць напоўніцу. Звычайна мала камунікуеш з калегамі, не ведаеш, чым многія займаюцца. А высвятляецца — сядзяць па майстэрнях і робяць працы. Пасля выстаўляюць іх у матэрыяле.
Можа, былі спадзяванні ці шансы, што проста з выставы гэты твор і набудуць? Таму ўвасаблялі ў матэрыяле?
— Мы ўсе, безумоўна, верым у казку. Гэтыя выпадкі ад-
бываюцца — і адразу становяцца легендамі. Такой тэндэн-
цыі няма, каб непасрэдна з выставы набывалі працы. Гэта не той галоўны стымул, дзеля якога аўтары прыносяць свае творы.
Выстава з’яўляецца стымулам выканаць работу?
— Жаданне яе зрабіць. Раскажу, як адчувае сябе мастак. Я скульптар, у мяне нараджаецца нейкая ідэя, я пачынаю ёю гарэць. Сеў, зляпіў — і гэта пластылін. Матэрыял не вечны. Мая праца павінна адбыцца, увасобіцца ў нейкім матэрыяле. У мяне моцная прага адліць яе ў бронзе, затаніраваць, убачыць, якая яна прыгожая ці няўдалая выйшла. Але твор павінен адбыцца. Я дзесьці шукаю фінансы, ахвярую сямейным бюджэтам. Адліваю, танірую, і далей, натуральна, мне хочацца некаму яе паказаць. У майстэрні пакінуць — зойдуць пару калег. Ідэальна — прыняць удзел у выставе, каб убачылі і калегі, і гледачы. Бываюць таксама і тэматычныя мерапрыемствы, куды можна работу прынесці. Скульптару выстаўляцца абавязкова трэба, гэта форма стасункаў паміж мастакамі: кожны з нас творча развіваецца, расце. І мы ўскосна адзін на аднаго ўплываем, стымулюем — так вызначаецца агульны ўзровень.
Некаторыя паказалі заказныя і рэалізаваныя працы, некаторыя — творчыя, асобныя — выключна салон. Стымулы абсалютна розныя. Нехта можа дазволіць сабе займацца чыстай творчасцю, нехта спалучае замову з крэатывам, нехта — ідзе ўслед за жаданнем заказчыка?..
— Кожны можа сабе дазволіць займацца творчасцю, аднак пры гэтым мы нечым ахвяруем. Стаіць выбар: патраціць грошы на твор ці нейкія надзённыя патрэбы. Што ставіш на першы план? Калі ты лічыш, што арт для цябе — нешта першаснае, сям’я мусіць зразумець. Па-іншаму я не ўяўляю гэты выбар. Чакаць, каб адліць твор толькі тады, калі з’явіцца замоўца? Такога можа і не адбыцца.
Што для скульптара пік кар’еры, ідэальная мара: патрапіць у калекцыю нейкага музея ці рэалізаваць пэўны аб’ект у нейкім асаблівым месцы?
— Для мяне ідэальная мара — займацца толькі тымі творамі, якія мне прыносяць задавальненне. Не браць ніякіх камерцыйных заказаў. Рабіць тое, што хачу. А я хачу і выставачнымі працамі займацца, вельмі мне падабаецца станковы памер — да двух метраў. Таксама мару рэалізоўвацца як манументаліст, але толькі пры наяўнасці добрых ідэй.
Манументальная рада можа быць у вашай ідэальнай сітуацыі?
— Так, яе парады прыносяць карысць для скульптара. Аднак не гатовы мяняць сваю стылістыку і брацца за любыя тэмы. Найперш люблю гістарычную, і я хацеў бы рабіць гістарычную скульптуру менавіта для Мінска. У горадзе ўвогуле не хапае аб’ектаў рознага кшталту — абстрактных, псеўдагатычнай, псеўдараманскай стылістыкі.
Як у нас увогуле адбываецца рэалізацыя манументальнай замовы? Ініцыятыва ідзе часцей ад скульптара?
— Гэта магчыма, нават заахвочваецца. Мастак сваю ідэю можа рэалізаваць на ўзроўні эскізаў і прапанаваць яе гораду. Пасля скульптура будзе праходзіць мастацкія рады — гарадскую, манументальную. І яны будуць вырашаць, ці варта гэтая рэч таго, каб з’явіцца ў горадзе. Калі прымаецца, то з’яўляецца наступнае пытанне — фінансаванне.
А ці ёсць у скульптара момант самацэнзуры? Калі вы нават не выходзіце на ўзровень эскізаў і не прапаноўваеце рэалізацыю сваёй ідэі, бо ведаеце, што манументальную раду яна не пройдзе? Работа, напрыклад, занадта смелая па стылістыцы.
— Часам здаецца, што не пройдзе, а насамрэч — усё атрымліваецца наадварот. У манументальнай радзе многае змянілася. І адназначна сцвярджаць, што яна не прапусціць нейкае крэатыўнае рашэнне скульптара, ужо нельга.
Ці можна ў такім разе меркаваць, што ўсе гэтыя новыя формы гарадской скульптуры неўзабаве могуць з’явіцца на нашых вуліцах і плошчах?
— Безумоўна.
Я бачыла ваш эскіз скульптуры, прысвечанай Грунвальдскай бітве, — рыцарская пальчатка і абразок унутры яе. Вы спрабавалі яе рэалізаваць?
— Пакуль яшчэ не бегаю з эскізамі па інстанцыях, таму што для пачатку павінен сам зразумець, дзе гэта скульптура найлепшым чынам будзе глядзецца. Калі знайду такое месца, то хацелася б яе рэалізаваць. Пальчатку зараз фармую, увасоблю выставачны варыянт, пасля буду рабіць нейкія прывязкі да архітэктуры.
І тады ўжо будзеце прапаноўваць увасобіць твор у выбраным вамі месцы і ў манументальным фармаце?
— Так, але могуць і адмовіць.
Калі прасачыць за гісторыяй з пальчаткай, можна зразумець, ці будуць прымацца для горада такія нестандартныя формы. У вас атрымаўся вельмі выразны сімвал. Чаму б яго не ўвасобіць?
— Усялякае можа здарыцца. Нават не ведаеш, на якім этапе. Напрыклад, камерцыйныя ліцейныя майстэрні могуць прапанаваць свайго скульптара для пераводу твайго твора ў манументальны маштаб — з пластыліну ў бронзу. Непрыемна, бо на гэтым этапе ў аўтара могуць з’яўляцца свае адкрыцці.
Як у скульптара справы з замоўцамі? Хто найбольш заказвае манументальныя аб’екты?
— Найперш — горад. Нейкі час пасля Акадэміі мастацтваў я шмат працаваў з прыватнымі асобамі. Па тых часах мне здавалася, што зарабляў добрыя грошы. Прыватны замоўца сёння відавочна мяняецца — раней ён любіў кіч і незразумела што, а зараз усе сталі больш эстэтнымі і цывілізаванымі, жадаюць у выніку атрымаць нармальную рэч. Апошняя мая прыватная замова цяпер у майстэрні — гістарычныя постаці Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл для катэджа. Я, праўда, сам прапанаваў тэму, але яна спадабалася. Калі раней заказвалі сюжэты і постаці з гісторыі Францыі, Англіі, то зараз з’явілася выразная цікавасць да нашай гісторыі.
Яшчэ адзін заказчык — царква. З маім сябрам Андрэем Хацяноўскім рабілі ўваходныя дзверы для Храма Усіх Святых, што будуецца ва Уруччы. У царкоўным творы існуе канон, які вызначае канкрэтныя рамкі. Выбралі ж нас па той прычыне, што валодаем рэдкай гальванічнай тэхнікай, яна дазваляе перадаць найдрабнейшыя дэталі.
Ці ёсць у вас які-небудзь нерэалізаваны аб’ект, як, напрыклад, меч, прысвечаны бітве на Нямізе, аўтарства нашага скульптара Аляксандра Прохарава?
— Здаецца, ён у рэшце рэшт яго паставіць. Работа яшчэ з Акадэміі мастацтваў, і ўсе гэтыя пятнаццаць гадоў ён яе дапрацоўваў.
Проста дзіўна, што такі шэдэўр — і не рэалізаваны, а значна менш цікавыя яго работы — калі ласка. Архітэктура горада відавочна мяняецца — не будзем зараз разважаць, у лепшы ці горшы бок, аднак скульптура з трэнда на сучаснасць выпадае...
— І архітэктура будзе мяняцца. Што да скульптуры — праблема не ў стылі. Любыя скульптурныя формы маюць права на існаванне, калі яны прафесійныя і пісьменна пасаджаны ў асяроддзе.
Ці бачыце вы ў Мінску нейкія відавочныя месцы, дзе не хапае скульптуры?
— Шмат дзе можа размяшчацца скульптура самага рознага памеру, нават каля такіх вялікіх шкляных будынкаў, як Аляксандраў Пасаж. Нават у цэнтры Мінска. Важна, каб такія аб’екты ажыўлялі горад, не хапае рэчаў з гумарам.
Наколькі цяжка рэалізаваць сваю ідэю ў горадзе? Ці рэальна?
— Канешне, рэальна. Аднак немагчыма чакаць таго, што чыноўнікі будуць хадзіць па майстэрнях і пытаць, ці ёсць у нас ідэі.
Улічваючы тое, што ў нас няма закона, паводле якога пры планаванні архітэктурнага будынка пэўны працэнт выдзяляецца на яго афармленне, у тым ліку — і скульптурнае, які выхад з гэтай сітуацыі? Толькі ініцыятыва скульптараў? Нехта павінен узяць на сябе гэты галаўны боль і прабіць свой аб’ект? Калі не ўлічваць вялікіх дзяржаўных замоў...
— Так, гэта можа быць, напрыклад, і журналіст, калі ў яго ўзнікне ідэя пазначыць скульптурным аб’ектам нейкую падзею. Ён знойдзе скульптара і зоймецца прасоўваннем яго праекта. Архітэктары часам баяцца, маўляў, я паставіў цудоўны шкляны будынак і зусім не хачу, каб прыйшоў скульптар з бруднымі рукамі і ўзвёў побач немаведама што. Праблема ва ўзаемаадносінах з архітэктарамі: нехта хоча супрацоўнічаць, а нехта — не.
Гістарычная тэма ў нас развіваецца даволі фатальна. Часта бывае, што мастак, які сфармаваўся ў стылі сацрэалізму, бярэцца за гістарычную скульптуру, і ў выніку мы бачым князёў ці друкароў, што мала адрозніваюцца ад чырвонаармейцаў ці народных камісараў. Яшчэ адзін шлях — з’яўленне элементаў кічу, нейкага лубачнага маньерызму. Як вы асабіста знайшлі сваю адметную стылістыку?
— Гісторыяй я захапляюся з дзяцінства, мая любімая літаратура — гістарычная. Творы на гэту тэму рабіў і ў Акадэміі мастацтваў. Януша Радзівіла, напрыклад, вырашыў у вобразе крылатага гусара. Я тыднямі сядзеў у бібліятэцы, адшукаў там старажытныя тамы з гравюрамі, выдадзеныя яшчэ да 1907 года. Вельмі падрабязна іх разглядаў. У гістарычным творы ты можаш нешта прыдумаць, памяняць, зрабіць мікс толькі тады, калі дакладна ведаеш матэрыял. Для вобразнасці нешта можна змяніць, стварыць гратэск. А разважаць пра тое, што нібы ў той час была кальчуга, — несур’ёзна і дзіўна. Напрыклад, з суаўтарам Вольгай Нячай мы рабілі помнік Міндоўгу, і яна прапанавала дзеля выразнасці зрабіць латы. А латы з’явіліся нашмат пазней. З аднаго боку, вобразнасць для мастацтва — важная рэч, але матэрыял ведаць трэба.
Як фарміравалася ўласная стылістыка? Вашы скульптуры — вельмі графічныя, выразныя па сілуэце. Важную ролю адыгрываюць фактуры, каларыстычнае вырашэнне...
— Я дасюль нешта шукаю. І не думаю, што дасягнуў дасканаласці. Мае інспірацыі — раманска-гатычная скульптура, перакладаю яе на сучасную мову. Люблю прапорцыі гэтых стыляў, наіўнасць вобразаў. Наконт графічнасці: лічу, што ў першую чаргу я павінен стварыць характэрны і яркі сілуэт, пасля яго трэба насычаць. Пры разглядзе твора найперш бачым сілуэт.
У працы на гістарычную тэму вы імкняцеся, каб налёт мінуўшчыны праяўляўся літаральна — з дапамогай асаблівых фармальных сродкаў...
— Памятаеце, я вам казаў пра ліцейшчыкаў. Пластылінавая мадэль — яшчэ не твор. У працэсе яго ўвасаблення ў бронзе можна рабіць таніраванне, ствараць падцёкі, дадаваць іржаўчыны, зеленаватага адцення. Таму мне заўсёды хочацца адліць пластылінавую работу, каб убачыць твор. Розніца між матэрыяламі вельмі істотная. Ляплю і ўжо адчуваю, як гэта будзе выглядаць у бронзе — якая будзе фактура з кожнага боку. Ад пачатку пра гэта думаю. Кожны этап працуе на стварэнне вобраза.
Зараз у майстэрні ў вас — адзін твор?
— Прыватная замова. І адна праца чакае адпраўкі ў ліцейку.
Лёс яе невядомы?
— Будзе стаяць у майстэрні. Магчыма, пакажу на выста-
ве. Важна, што з кожным творам з’яўляецца новы досвед, мастак расце. Наступную зробіш ужо па-іншаму. Такі рух павінен адбывацца, бо чакаць, калі ў цябе будуць грошы, і марыць, што тады абавязкова зоймешся творчасцю і адальеш работу, — смешна. Важна пастаянна атрымліваць вопыт, каб адбываўся прафесійны рост. Бывае і так: нешта задумаў, у галаве пракруціў, намаляваў алоўкам, а ў бронзе атрымалася зусім не тое, што хацеў. Таму я зацягваю гэты працэс да ліцця ў бронзе, каб быць абсалютна ўпэўненым у канчатковым выніку.
З манументальных прац якія апошнія?
— «Войт» у Мінску і мемарыяльная дошка Янку Купалу ў Вільні, якую рабіў з Вольгай Нячай. Партрэт і верш, выгравіраваны яго почыркам. Манументальная рада прапанавала замяніць верш на краявід, але ў Вільні схіліліся да нашага варыянту. Там, дарэчы, усё вельмі сур’ёзна з усталяваннем аб’ектаў у горадзе, а мы ж думалі, што там свабодная Еўропа. Давялося прайсці ўзгадненне і ў мэрыі, і на манументальнай радзе, і ў нейкай камісіі пры Еўрасаюзе.
Што ў бліжэйшых планах?
— Іх шмат. Буду працаваць, а там паглядзім, што атрымаецца рэалізаваць.