Да ліку кампазітараў, чыя музыка не «вылічана на калькулятары», а напісана душой і таму адлюстроўвае глыбіні і таямніцы свядомасці, належыць Галіна Гарэлава. Яе творы інтанацыйна натуральныя, тэмбрава рафінаваныя, адточаныя па фактуры — заўсёды цікавыя музыкантам.
Сёння вы — не проста вядомая асоба і вольны мастак. Меркаванні загадчыка кафедры кампазіцыі Беларускай акадэміі музыкі — пра стыль нованароджанага музычнага твора, яго маштаб і ўзровень, пра экспрэсіўнасць і сучаснасць яго мовы — уплываюць на тое, якой у бліжэйшыя гады будзе прастора акадэмічных жанраў. Як вы ўяўляеце працэс выхавання кампазітара, якім чынам суадносяцца традыцыйныя падыходы і наватарства ў музычнай педагогіцы?
— На пачатку 1980-х ленінградскі кампазітар Барыс Цішчанка ў асабістай гутарцы заўважыў: «Як вучыць кампазітара? Бяздарнага — марна. З яго ўсё роўна нічога не атрымаецца. Таленавітага — навошта? Ён і так зробіцца мастаком». Але сам Цішчанка быў выдатным педагогам і выхаваў не аднаго выбітнага кампазітара. Якім чынам ён гэта рабіў — вам не скажуць нават яго вучні.
У сярэдзіне XX стагоддзя Джон Кейдж абвясціў: «Усё — музыка», і пасля гэтых слоў пытанне: «Што ўплывае на фарміраванне будучага кампазітара?», здаецца, наогул павінна быць знята. Кожны гук — музыка, камбінацыя гукаў — кампазітарскі опус. Хоць пра самога Кейджа вялікі Арнольд Шонберг сказаў: «Вядома, ён не кампазітар, але вынаходнік з геніяльных!»
Атрымліваецца, на нашых вачах знікае ранейшы сэнс паняцця «музыка»: яно замяняецца на sound-art — гукавое мастацтва. Але калі ў пэўнай галіне не існуе канкрэтных правіл, губляецца і паняцце прафесіяналізму...
— Тым і вылучаецца мастацтва. У ім канкрэтныя правілы ёсць, але яны актуальныя ў сваю эпоху. Самае сумнае ў наш час — татальнае засілле аматараў-самазванцаў, якія прысвойваюць сабе — часта не без удзелу сродкаў масавай інфармацыі — гучныя званні «кампазітар», «мастак», «паэт». Таму паняцце прафесіяналізму ў мастацтве сышло на дзясяты або пяцідзясяты план. І музычная кампазіцыя — не выключэнне. Большасць маладых людзей прыходзіць сёння ў Акадэмію музыкі з вельмі цьмяным уяўленнем пра тое, чаму яны павінны тут вучыцца. Яны лічаць, што ў іх і так усё класна гучыць! Ім так падабаецца ўласная музыка і так мала цікавіць чужая, нават геніяльная! І перад намі, іх педагогамі, паўстае праблема, якой не было ў нашых настаўнікаў — Мікалая Аладава, Анатоля Багатырова, Пятра Падкавырава, Яўгена Глебава, — распавядаць і даказваць студэнтам, што кампазітар — сур’ёзная прафесія. Што ў яго існуе такі ж прафесійны апарат, як і ў іншых музыкантаў. У спевака ёсць галасавыя звязкі, у піяніста і скрыпача — рукі, у духавікоў — вусны, і ім трэба штодня развівацца і ўдасканальвацца. Піяніст ніколі не зможа сыграць рапсодыю Ліста, скрыпач — капрыс Паганіні, а вакалістка — праспяваць моцартаўскую арыю Царыцы ночы, калі не адточыць уласную тэхніку шматгадовымі практыкаваннямі. Дзіўна, што выканаўцам гэта даводзіць няма неабходнасці, а жадаючым вучыцца кампазіцыі — трэба! Магчыма, гэта адбываецца таму, што прафесійны апарат кампазітара незаўважны. Ніхто не ведае, дзе ён знаходзіцца, — гэта слых, душа ці галава? Ён амаль віртуальны.
Ці рэальна ў такім выпадку напісаць падручнік па кампазіцыі?
— Падобныя існуюць, і сярод іх аўтараў — знаныя творцы і педагогі: Пауль Хіндэміт, Арнольд Шонберг, Міхаіл Гнесін. Цяпер рыхтуецца да выдання кніга прафесара нашай Акадэміі Уладзіміра Дарохіна, у якой бліскуча выкладзены прынцыпы сачынення музыкі. Але, безумоўна, навучанне прафесіі патрабуе вербальнага падыходу, жывых стасункаў. Заўважу: у нацыянальных кансерваторыях свету класы любых інструментаў часта вядуць спецыялісты з іншых краін, але кампазіцыю заўсёды выкладае прадстаўнік менавіта гэтай дзяржавы. І нацыянальнай кампазітарскай школы. Мо справа ў тым, што вучыць творчасці — гэта адначасова вучыць і філасофіі жыцця? А яны — частка менталітэту і нацыянальнага самавызначэння. Акрамя таго, вельмі важна абменьвацца са студэнтам уражаннямі аб канцэртах, аб працэсах, якія адбываюцца ў сучасным музычным мастацтве. І, вядома, аргументаваць свае заўвагі, якія тычацца непасрэдна вучнёўскага опуса.
Чым, на вашу думку, беларуская кампазітарская школа вылучаецца сярод аналагічных школ у СНД і Еўропе?
— Не ведаю дакладнага адказу. Адрозненні беларускай і еўрапейскай музыкі, як мне ўяўляецца, — толькі пытанне ўзброенасці сучаснымі тэхналогіямі і навыкі валодання імі. Кажу пра галіну менавіта акадэмічнай музыкі. Хіба можна параўнаць велізарную колькасць электронных студый, напрыклад, у Польшчы і амаль поўную іх адсутнасць у нас?
Яркія асобы, сапраўдныя таленты меліся ў кожным пакаленні беларускіх музыкантаў, хоць, здаецца, і ў перыяд існавання СССР, і цяпер стаўленне да нас — усё-такі стаўленне да прадстаўнікоў еўрапейскай правінцыі. Магчыма, мы самі ў гэтым вінаватыя. Памятаю, шмат гадоў таму ў Мінску ў філарманічным канцэрце выконваліся сачыненні Вітальда Лютаслаўскага, Бэлы Бартака, Радзівона Шчадрына і беларускага аўтара. У размове з калегам-інструменталістам я пахваліла сачыненне айчыннага кампазітара, маўляў, гэта выдатна для нацыянальнай школы. Музыкант абурана запярэчыў: не варта рабіць падобную прыніжальную зніжку! Усе кампазітары, творы якіх гучалі ў канцэрце, — прадстаўнікі еўрапейскага мастацтва XX стагоддзя, і асаблівага стаўлення да каго-небудзь тут быць не можа. Мабыць, у мяне невынішчальны комплекс непаўнавартасці.
Думаю, гэта адваротны бок вашай максімалісцкай патрабавальнасці да сябе. Прыроднай і ўзгадаванай. Цікава, хто найбольш істотна паўплываў на фарміраванне вашага мастацкага свету?
— Сваім настаўнікам лічу Дзмітрыя Смольскага. Як кампазітар абавязана яму ўсім. Меркаванні Дзмітрыя Браніслававіча да гэтага часу маюць для мяне велізарнае значэнне. Зразумела, на мяне паўплывалі і ўсе тыя выкладчыкі, хто дапамагаў засвойваць прафесію ў кансерваторыі.
Якое сачыненне вы лічыце сваім псіхалагічным аўтапартрэтам?
— Кожны опус так ці іначай адлюстроўвае асобу аўтара. Гэты партрэт можа быць відавочны або прыхаваны, свядомы ці падсвядомы. Калега Віктар Войцік, праслухаўшы адзін з маіх твораў, сказаў, што ў душы аўтара поўны разлад. Напэўна, ён меў рацыю, бо пачуў тое ў маёй музыцы.
Вы працуеце пераважна ў камерных жанрах. І калі раней гэта былі рамансы, дык цяпер амаль цалкам інструментальныя творы без тэксту, затое з вельмі выразнымі назвамі. Напрыклад, «Малюнкі на грэчаскай вазе», «Графіці», «Будучым летам у Нясебры», «Тры японскія мініяцюры на шоўку»...
— Што датычыць слоўных вобразаў у маёй «бязмоўнай» музыцы — гэта следства невынішчальнай страсці да класічнай паэзіі ўсіх часоў і народаў.
Увогуле японская тэма з уласцівымі ўсходняму мастацтву вытанчанымі эмоцыямі-пейзажамі ўтварае рамантычна-імпрэсіяністычны свет вашых фартэпіянных п’ес. Такіх, як «Пейзаж з квітнеючай яблыняй», «Востраў тысячы храмаў».
— Думаю, да згаданай тэмы ўнутрана далучана і кантата «Тысяча гадоў надзеі» на словы ўсходніх паэтаў...
Так. Менавіта гэтае ваша сачыненне ў свой час было адзначана Дзяржаўнай прэміяй Рэспублікі Беларусі. Заўважу: кампазітары рэдка атрымліваюць вышэйшыя дзяржаўныя ўзнагароды. Прызнанне грамадскасці часцей маюць творы, тэматычна і вобразна звязаныя з айчыннымі тэмамі і героямі.
Але вернемся да інструментальных опусаў. Думаю, з вандроўных уражанняў у вашай музыцы нарадзілася «польская» тэма. Успрымаю яе як адну з галоўных у вашых сачыненнях, дзе паўстаюць вобразы старажытных гарадоў з курантамі, вежавымі гадзіннікамі, званамі, фанфарамі паляванняў і таямнічымі крокамі прывідаў. Падобнымі гукавымі малюнкамі прасякнуты Канцэрты для трубы і трамбона, трыа «Вяртаецца сэрца ў Кракаў» і «Тры габелены з Вавеля», сюіты «Успамін пра Нясвіж» і «Мірскі замак».
— Сапраўды, аддаю перавагу камернай музыцы і інструментальнаму канцэрту. Апошні — самы захапляльны для мяне. Па сутнасці, тэатр аднаго акцёра! І разнастайныя магчымасці гэтай тэатральнасці мяне вельмі прывабліваюць.
Ваш Канцэрт «Троіцкія фрэскі» для дзвюх труб з аркестрам успрымаецца сёння як адзін са знакавых твораў сучаснай беларускай музыкі. Тэма славянскай духоўнасці, скразная ў вашай творчасці, уваскрасае ў Канцэрце для альта і аркестра...
— На жаль, аркестравыя калектывы не могуць задаволіць усе патрэбы кампазітараў. Асабліва гэта тычыцца маіх маладых калег. І часта даводзіцца некалькі гадоў — у лепшым выпадку — чакаць прэм’еры сімфанічнага опуса. У дадатак напісанне прафесійнай партытуры звязана з велізарнымі выдаткамі душэўных і фізічных сіл...
Тым не менш Юрый Башмет спачатку замовіў, а потым і выканаў на II Міжнародным фестывалі свайго імя вашу канцэртную п’есу «Ingemisco» для аркестра з саліруючым альтом. А швейцарскі дырыжор Сімон Камарцін замовіў твор паводле карцін Шагала, а потым выканаў у Віцебску «Страсці па Марку»...
— У гэтага сачынення ёсць цікавая перадгісторыя. Упершыню я трапіла ў Віцебск трыццаць з лішнім гадоў таму. І здарылася гэта па патрабаванні Анатоля Багатырова, у якога вучылася ў асістэнтуры-стажыроўцы. Калі ў размове з ім выпадкова прызналася, што ніколі не была ў гэтым горадзе, ён ад абурэння проста страціў мову. І адразу прапанаваў выправіцца ў Віцебск, дзе павінен быў адбыцца яго аўтарскі канцэрт.
Паездка прыпала на час татальнага захаплення чытаннем, што ў сваю чаргу выклікала неверагодны кніжны дэфіцыт. Па дарозе мы заязджалі ва ўсе кнігарні ўсіх мястэчак і пасёлкаў. У сталіцы складана было купіць патрэбную літаратуру, а ў правінцыі часам удавалася. Памятаю, як мы сталі гартаць кнігі яшчэ ў машыне, чытаючы ўголас вытрымкі з набытых скарбаў: са зборніка ўсходняй паэзіі, з кнігі сярэднявечнай японскай прозы, з Рыльке, Андрэ Фрэні, Жака Брэля...
Калі прыехалі ў Віцебск, Анатоль Васільевіч павёў мяне знаёміцца з горадам. І ўвесь час я пераконвалася: бачыць ён зусім не тое, што бачу я. У яго перад вачыма паўставаў іншы, ранейшы Віцебск, «горад ста цэркваў», па ягоным выразе. Багатыроў нечакана спыняўся ў якім-небудзь гіблым, як мне здавалася, месцы, уздымаў галаву да неба і пачынаў зачаравана распавядаць пра дзівосны храм і тэмбры яго званоў. А стаялі мы на голай плошчы, па якой вецер ганяў смецце. На маё пытанне: «А дзе ж той храм?» — Анатоль Васільевіч адказваў: «Я ж вам распавядаю, якая гэта была выдатная царква!» Па дарозе да дома Шагала Анатоль Васільевіч успамінаў, як па суботах бацька пасылаў яго, хлапчука, у дом бацькі Шагала раздзімаць самавар.
Паступова горад напаўняўся ўсё новымі дэталямі, колерамі, водарамі. Анатоль Васільевіч быццам адкрываў мне душу Віцебска. Узнікала іншая, «шагалаўская» аўра, як у таямнічых карцінах «Душа горада» або «Над горадам».
Часам вельмі моцныя ўражанні доўга захоўваюцца ў самай глыбіні душы да той пары, пакуль выключныя абставіны не справакуюць «публічнае выказванне». Так адбылося і са мной. Калі збіраліся адзначаць 125-годдзе з дня нараджэння Марка Шагала, я сапраўды атрымала прапанову ад дырыжора Сімона Камарціна, гарачага прыхільніка творчасці мастака, напісаць партытуру паводле шагалаўскіх карцін. Ён прапанаваў мне выбарку з сямі работ, але я, не пагадзіўшыся з ёю, прапанавала свае сем. Усе яны звязаны з Віцебскам — шагалаўскім, багатыроўскім, а цяпер ужо і маім. У дзень прэм’еры «Страсцей па Марку» ў Віцебскай філармоніі ў маі 2012 года з удзячнасцю думала пра Анатоля Васільевіча. Бо ніколі не напісала б гэтае сачыненне, калі б не тая даўняя паездка, калі я ўпершыню пачула і адчула душу гэтага горада.
Хацелася б вярнуцца да размовы пра інтэрпрэтатараў вашых твораў. Згадаю тут дырыжораў Аляксандра Анісімава і Пятра Вандзілоўскага, а таксама аркестры пад іх кіраўніцтвам. А яшчэ ансамбль салістаў «Класік-Авангард» пад кіраўніцтвам Уладзіміра Байдава, ансамбль трубачоў «Інтрада» пад кіраўніцтвам Мікалая Волкава. Але ці расце інтарэс да сучасных сачыненняў з боку музыкантаў?
— Шырокай цікаўнасці, на жаль, амаль няма. Але сярод выканаўцаў ёсць энтузіясты, адкрытыя да ўсяго новага. Больш за тое, часта яны самі ініцыіруюць нашу творчасць, і я магу назваць іх у нейкай ступені суаўтарамі кампазітара. Мы ім бясконца ўдзячныя за гэта! Перш за ўсё гэта нашы цымбалісты — Яўген Гладкоў і Вераніка Прадзед. Дзякуючы таму, што ў нас існуе цымбальная школа, створана ўнікальная бібліятэка найцікмузыкіейшай нотнай літаратуры. Сярод выканаўцаў назаву тых, хто ніколі не адмаўляецца ад прэм’ер нашых новых твораў. Гэта і выдатныя альтысты — Лючыя Ластаўка і яе вучні, духавікі, перкусіяністы — Міхаіл Канстанцінаў, і іншыя.
Чым цікавае для вас маладое пакаленне ў айчыннай кампазітарскай школе?
— Ёсць вельмі адметныя асобы. Самыя яркія ўражанні засталіся летась ад дзвюх музычных падзей. Першая звязана з маладымі аўтарамі. Гэта open air фестываль нямога кіно і сучаснай музыкі «Кінямо», прадстаўлены маладымі таленавітымі кампазітарамі Вольгай Падгайскай, Віталём Дарашуком, Канстанцінам Яськовым, Аленай Гуцінай і піяністкай Кацярынай Марэцкай. Ён ладзіўся летам 2013 года ва ўнутраным дворыку Мемарыяльнага музея-майстэрні Заіра Азгура. А другой падзеяй стала сустрэча з вялікім польскім кампазітарам Кшыштафам Пендэрэцкім, якому, нарэшце, няхай і ў сталым узросце, я змагла задаць пытанні, што назапасіліся за жыццё. І, галоўнае, атрымаць на іх выдатныя адказы.
На гэтай сустрэчы ў Акадэміі музыкі вы, між іншым, спыталі, чаму цяпер на «Варшаўскай восені», самым вядомым у Еўропе фестывалі, не адбываецца такіх сенсацый, так гучна не адкрываюцца новыя імёны, як пяць дзесяцігоддзяў таму.
— І даведалася, што і мой польскі калега адчувае цяперашні час як пэўны застой. Што авангард 1950—1960-х прыдумаў усё на бліжэйшыя 100 гадоў. І цяпер доўжыцца выкарыстанне яго ідэй.
І апошняе. Пра што вам хочацца сказаць у сваіх творах?
— Пра вечнае, чым з’яўляюцца чалавечыя пачуцці. Яны непазбыўныя, пакуль існуе цывілізацыя. Толькі ў некаторыя эпохі пачуцці заглушаюцца жорсткасцю жыцця. Але іх трэба абуджаць, прымушаць гучаць. Хоць бы для таго, каб свет не загінуў. У гэтым я і бачу прызначэнне музыкі...