Мікалай Дудчанка

№ 1 (370) 01.01.2014 - 31.01.2014 г

Прастора танца і танец прасторы
Мікалая Дудчанку як харэографа ведаюць усе, хто хоць нейкім чынам звязаны з айчынным танцам. Разам з Валянцінай Гаявой ён быў стваральнікам знакамітага ансамбля «Харошкі». А яшчэ з’яўляўся балетмайстрам у «Бліскавіцы», выкладаў народна-сцэнічны танец у Беларускім харэаграфічным каледжы. Не меншае прызнанне зведаў і як рэжысёр масавых відовішчаў.

Менавіта яму даручалі ўдзельнічаць у падрыхтоўцы цырымоній адкрыцця і закрыцця ХХІІ Алімпійскіх гульняў у Маскве, ставіць дэфіле нашага Цэнтра моды для паказу ў Парыжы. Калі згадаць праекты нядаўняга часу, гэта свята, прысвечанае 60-годдзю Перамогі, водная феерыя (2007) і адкрыццё Дэльфійскіх гульняў (2008) у Мінску, урачыстае пахаванне ў крыпце Храма ўсіх святых парэшткаў воінаў, што загінулі ў 1812, 1914, 1945 гадах (2010), правядзенне Дзён культуры Беларусі ў Кіеве і Львове (2011). Пра філасофію танца і філасофію прасторы мы і гутарылі з Мікалаем Рыгоравічам.

Станаўленне легендарных «Харошак», якім сёлета спаўняецца 40 гадоў, адбывалася пры вашым непасрэдным удзеле. Як распачыналася іх гісторыя?

— У Магілёве існаваў танцавальны гурт «Вяснянка», які арганізавалі мы з Валянцінай Гаявой. Калектыў меў грамадскае прызнанне, і ў пэўны момант Міністэрства культуры Беларусі вырашыла стварыць на яго аснове прафесійны ансамбль. Ішоў 1974 год. Аб’явілі конкурс, і артысты з розных гарадоў СССР прыехалі ў Мінск, у філармонію на прагляды. З «Вяснянкі» ў новы калектыў трапілі толькі былыя салісты Таццяна Калацій і Фёдар Балабайка. Акрамя таго, узялі цэлы курс выпускнікоў нашага харэаграфічнага вучылішча.

Гаявая стала галоўным балетмайстрам філармоніі, я з’яўляўся мастацкім кіраўніком «Харошак» да 1977-га, калі калектыў зрабіўся пераможцам Усесаюзнага конкурсу прафесійных калектываў. Потым, у сярэдзіне 90-х, вярнуўся ў «Харошкі» «другім заходам», быў дырэктарам і галоўным балетмайстрам.

Пачатковы перыяд згадваецца як вельмі напружаны. Працаваў і рэпетытарам, і пастаноўшчыкам. Галоўная складанасць — розная падрыхтоўка выканаўцаў, узровень якіх трэба было давесці да ладу. У той час у Мінску ўжо існавалі прафесійныя танцавальныя калектывы, і стварэнне яшчэ аднаго нараджала канкурэнцыю. Мы павінны былі прадставіць надзвычай яркую праграму. Віртуозных, пластычных, выдатна навучаных артыстаў. Нялёгка было і таму, што мы не мелі ўласнай залы і працавалі на розных пляцоўках — у Доме культуры таварыства глуханямых, у Оперным, у філармоніі. Кожны дзень у артыстаў было па два выхады на працу — ранішні і вячэрні. Патрабаванні (і мае, і Валянціны) суровыя, калі не жорсткія. Рэпетыцыі танцоры пакідалі літаральна паўзком. Позна дабіраліся да інтэрнатаў, падалі, не адчуваючы рук і ног. А ранкам — наперад!

У той час Акадэмічны ансамбль танца пад кіраўніцтвам Ігара Маісеева ў Маскве меў усеагульнае прызнанне, кампазіцыі і сюіты, якія выконваў калектыў, успрымаліся як узор увасаблення народна-сцэнічнай харэаграфіі. Калектыў меў разнастайны рэпертуар, але ў ім пераважалі танцы народаў свету. А мы зрабілі акцэнт на беларускія пластычныя кампазіцыі. Новую праграму вырашылі не паказваць у Мінску, пакуль не будзем лічыць, што гатовыя, і з’ехалі на гастролі на Украіну. «Пракаталі» нумары, бачылі, як рэагуе зала, зразумелі, дзе памылкі. Але агульнае ўражанне пераконвала, што ўсё-такі пацэлілі ў яблычак. Гледачы нас зразумелі, адчулі новы стыль.

У першай праграме ўласна вашых танцаў было шмат?

— Калі рыхтавалі праграму, не лічылі, хто што робіць. У мяне былі свае танцы, у Валянціны — свае. Меліся і агульныя. Тыя, у якіх ёсць твае элементы рухаў. У той час ніхто не дзяліў славу. У праграмках пісалі: «Харэаграфія Валянціны Гаявой і Мікалая Дудчанкі». На мой погляд, яна — пастаноўшчык геніяльны. Так, як бачыць Валянціна, не бачыць ніхто! У Гаявой ёсць здольнасць знайсці пластычнае «зерне» ў тым, што яна прыдумала. Такая якасць выяўляецца ў лексіцы танца, яго вобразе, падачы. Звычайна я прыдумваў складаныя малюнкі рухаў, якія артыст не заўсёды можа адразу выканаць. Мы дапаўнялі адно аднаго, і гэта галоўнае. Калі «Харошкі» нарэшце паказалі сваю першую праграму ў Мінску, быў фурор.

Нарадзіліся вы ў Чэлябінску. Ці вынікае з гэтага, што вы — рускі чалавек, які ўсё жыццё свядома займаецца сцэнічнай аздобай беларускага танца? Ці ўсё крыху іначай?

— Не хацелася б паглыбляцца ў балючую тэму. Бо ў сям’і — суцэльная міграцыя і пераезды! Бацькоў саслалі як «ворагаў народа». Страшны час! Лепей не ўспамінаць. Пра сваіх блізкіх я даведаўся значна пазней, бо калі быў малы, ніхто гэтую тэму не закранаў. Баяліся... Увогуле дзед па лініі бацькі родам з Беластока...

Значыць, вы — дакладна «наш»!

— Так. А бацька нарадзіўся на Украіне, потым скончыў эканамічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Калі бабулю і маці выпусцілі, мы ездзілі да яго ў лагер — ён быў там галоўным бухгалтарам. Наша сям’я асела ў Чэлябінску, там я скончыў музычную школу, паступіў у музычнае вучылішча. З шасці гадоў вучыўся ў балетнай студыі...

Ваш прыродны аптымізм і біяграфія ўтвараюць такі кантраст! Вы — лёгкі і жыццярадасны чалавек, заўжды ў настроі, сыплеце гумарам і жарцікамі. А ў дзяцінстве было столькі болю...

— Балюча зрабілася потым, ад усведамлення, колькі лёсаў паламана. Ад таго, што адбылося з краінай і з сям’ёй. Мой першы педагог па харэаграфіі, Лідзія Мешчанінава, была з ліку сасланых. Настаўнікі ў школе, яўрэі або немцы, якія раней выкладалі ў ВНУ, зноў-такі з’яўляліся сасланымі.

Колькі вы танцавалі да таго, як пачалі самі ставіць?

— Не спыніўся і дагэтуль! Спачатку выступаў у самадзейнасці. Педагог Тамара Дулеўская завяла ў студыю пры Чэлябінскім оперным. Усе педагогі былі з тэатра. Навучанне скончыў на два гады хутчэй за ўсіх, у 16 ужо танцаваў у кардэбалеце тэатра. Атар Дадышкіліяні, які пазней пераехаў у Мінск, працаваў тады ў Чэлябінску галоўным балетмайстрам. Гэта самы пачатак 1960-х гадоў.

Ведаю, пасля Чэлябінска апынуліся ў Ленінградзе, дзе набывалі прафесію харэографа. Там жа пазнаёміліся з Валянцінай Гаявой...

— Так. Там і распісаліся. У будынку, які да рэвалюцыі быў палацам.

Завяршыўшы адукацыю, перабраліся ў Магілёў. Пасля «Харошак» некалькі гадоў творчасці было звязана з ансамблем «Бліскавіца», яркім і адметным калектывам харэаграфічных і музычных мініяцюр. «Харошкі» і «Бліскавіца» заўжды прапаноўвалі гледачу каларытныя нумары, дзе асновай танцаў паўставаў фальклор, пераасэнсаваны і пераўвасоблены. Якія адносіны з народнай творчасцю ў вас як харэографа?

— Што такое фолк? Гэта круг, кола. Фальклорныя ўзоры можна агледзець з усіх бакоў... Карагод ходзіць па коле. А сцэнічны танец можна бачыць толькі анфас. Аднак здымаючы праграмы, у якіх ёсць харэаграфічныя нумары, тэлерэжысёры ставяць камеры ззаду і збоку. Навошта? Не ведаю. Глядач не ў кулісах стаіць! Калі казаць пра фолк і яго трансфармацыю, дык сцэнічны танец — фрагмент, вылучаны і выразаны з кола і пераведзены на сцэну. Усё! Што такое кадрыль? Кварта — чатыры. Чатыры куты... Кадрыль узнікла не на вуліцы, а ў памяшканні. Чатыры куты — чатыры пары. Усё проста.

У кожнага танца ёсць свая філасофія! Давайце яшчэ пагаворым пра танцы, якія вы ставілі...

— Напрыклад, «Крыжачок»... Гэта не полька. Важна, што гэта танец, які пачынаецца з кварты, а тая заўжды імкнецца да спакою. Дарэчы, гімн «Союз нерушимый...» пачынаецца з кварты. Адначасова «Крыжачок» не выклікае асацыяцыі з крыжам. Увогуле, ніякія танцы не ўзнікаюць па эмблемах і сімвалах. Усе яны маюць эратычны характар... Танец дае ўяўленне аб прыгожым. Галоўная яго ідэя — прадставіць на сцэне чалавека прыгажэйшым, чым у сапраўднасці. Апаэтызаваць яго, увасобіць унутраны свет. Чаму існуе выраз: «Танец — душа народа»? Бо ў танцы заўжды прысутнічае ярка выяўлены эмацыйны пачатак. А калі да эмоцый дадаецца выканальніцкае майстэрства?

Адкуль узнік класічны танец? Аснова яго — скульптура, яна — правобраз класічнага балета. Сучасныя накірункі, хоць імі і займаўся, не належаць да сапраўднага танца. Тое ўскосныя моманты. Брэйк-данс — не танец, а набор трукаў. Без пачуццяў, без эмоцый. Нават не дывертысмент. Танцор падае, круціцца... Ну і круціся! А што ты выяўляеш вярчэннем? Валоданне целам бачым, а ўнутры пуста!

З чаго нараджаліся танцы, пастаўленыя для розных калектываў? З чаго «лепіце» пластычныя вобразы?

— Вядома, музыка — аснова харэаграфіі. Танец абапіраецца на рытмічную структуру музычнага рада. Калі дысануе, атрымліваецца абы-што. А калі на ёй грунтуецца, дык расшыфроўвае. У той жа час музыка — гукавое, меладычнае, гарманічнае ўвасабленне эпохі, падчас якой яна нарадзілася.

На балетмайстра ўплываюць часам абсалютна нечаканыя рэчы. У 80-я гады ў рукі трапіў часопіс з раманам Караткевіча «Чорны замак Альшанскі». Прачытаў — і літаральна ачмурэў! Пісьменнік увасобіў тое, пра што я падсвядома разважаў. Недзе ж павінен быць закапаны нацыянальны скарб?! Не можа быць, каб яго не існавала! Творчасць Караткевіча — як выбух! Ён абудзіў інтэлігенцыю ад сну. Колькі пазней паўстала моладзевых аб’яднанняў! Пасля публікацыі яго аповесцей, раманаў, вершаў... І пісьменнікі з’явіліся новыя, і тэмы...

Тэму ўплыву асобы і спадчыны Караткевіча на харэаграфію, здаецца, ніхто не кранаў...

— Пасля такіх твораў маральны, псіхалагічны грунт робіцца трывалым і цвёрдым, бо прыходзіць усведамленне сябе як прадстаўніка нацыі з магутнымі каранямі і багатай еўрапейскай гісторыяй. Тады многія з’явы ў айчыннай культуры аказваюцца больш зразумелымі. Такія творы, як у Караткевіча, мяняюць псіхалогію мастака. Бо з’яўляюцца новыя ідэі, новая пластычная лексіка...

Вы нарадзіліся ў час вайны, але немагчыма паверыць, што сёлета будзеце адзначаць круглую дату. Пэўна, шматгадовыя заняткі танцам робяць чалавека бадзёрым і рухавым. Назірала, як у «Харошках» праводзіце клас, рэпеціруеце, і падумала: існуе і эмацыйнае задавальненне ад сузірання прыгожых твараў і пластыкі. Ад энергетыкі руху і маладосці...

— Дзяўчат, якія танцуюць, назіраў з маленства. На рэпетыцыях, канцэртах... Глядач, які ўпершыню бачыць канцэрт харэаграфічнага ансамбля, пэўна, спачатку звяртае ўвагу на прыгожыя твары і дасканалыя фігуры. Я бачу танец, а жанчын — не заўсёды. Відаць, звычка... Акрамя таго, праца ёсць праца! Калі вяду рэпетыцыю, імкнуся, каб артысты дасягнулі таго ўзроўню выканання, які ўяўляю ўнутраным зрокам. Задаволены, калі яны ўвасобілі акрэсленую задачу. Як раней праяўлялі фота? Чысты аркуш пасля змяшчэння ў раствор раптам пачынае запаўняцца кропкамі, лініямі, рысамі. І тут тое самае... У кожным танцору мяне цікавіць яго мастацкая сутнасць. Тое, на што ён здатны. Астатняе вырашаюць целасклад, фізічныя даныя. Тое, як распрацаваны мышцы, як чалавек арыентуецца на сцэне...

Хацелася б пагаварыць пра вашы рэжысёрскія ідэі і праекты. Якімі з іх вы асабліва ганарыцеся?

— Згадваю 1992 год, першыя крокі незалежнай Беларусі. Недалёка ад Барысава на пачатку ХХ стагоддзя быў устаноўлены помнік тым, хто загінуў у час Айчыннай вайны 1812 года. У тых мясцінах ішлі страшныя баі і ахвяр было шмат. Па сутнасці, трагедыя абодвух народаў — рускага і французскага. Але ж і шмат беларусаў удзельнічалі ў вайне! Помнік быў згублены, яго адшукалі, і фрагменты ранейшага зрабілася часткай новага. У сувязі з адкрыццём патрабавалася прыдумаць такое прадстаўленне, якое выяўляла б памяць нашчадкаў. У дадатак пераконвала: тут адбылася значная бітва!

Быў лістапад. Прыехалі туды. Побач з помнікам акуратная тэрыторыя, усё, што называецца, «вылізана» і зроблена «пад лінейку». Загадаў усё засыпаць снегам. Узяў узвод салдат, па снезе пратапталі крывыя сцежкі да помніка. Развялі кастры, вінтоўкі паставілі ў козлы, знайшлі месца для барабанаў, ківераў. Адначасова ішоў гук гаўбіц, якія стралялі. У фанаграме — руская, французская, беларуская гаворка, узноўленая вядомым купалаўскім артыстам Юрыем Авяр'янавым. Узнікала адчуванне: яны недалёка — бакі, што ваююць…

Такім чынам глядач мог перанесціся ў іншыя час і прастору…

— Я не імітаваў бой. Калі ідуць такім шляхам, атрымліваецца глупства. Бо вайна — гэта бруд, смерць, раны, кроў... Трэба стварыць вобраз вайны, ён уздзейнічае мацней. Чым звычайна накрываюць помнікі перад адкрыццём? Тканінай. Калі з помніка пачаў спаўзаць шоўк, пад ім адкрыліся тры сцягі, але сшытыя разам. Французскі, расійскі, беларускі. Такога раней ніхто не рабіў. Французскі пасол, які прысутнічаў на адкрыцці, стаў на калена. Усе паздымалі галаўныя ўборы…

Уяўляю, у якой ступені тое відовішча «прабівала». А калі ўлічыць фактар нечаканасці…

— Рэжысура прадугледжвае найперш эмацыйнае ўздзеянне. Калі яго няма, такая прафесія нікому не патрэбная!

У свой час быў пастаноўшчыкам гарадскога свята, прысвечанага 50-годдзю Перамогі. На стадыёне «Дынама». Калі даручылі, заставалася 3 ці 4 месяцы да падзеі. Мала! Адразу прапанаваў, каб урачыстасць ладзілася вечарам ці ноччу. Тады лягчэй сфакусаваць увагу гледача. Чаму тэатр сышоў пад дах? Каб сканцэнтраваць погляд на сцэне. А на свяце мы, наадварот, вывелі тэатр на паветра.

Напэўна, каб кіраваць вялізнай масай удзельнікаў, трэба мець асаблівае мысленне, якое ўлічвае законы вялікай прасторы...

— На «Дынама» змяшчаецца 50 тысяч гледачоў. Прапанаваў купіць 50 тысяч свечак. Мне кажуць: «Ты што — звар’яцеў?! Ведаеш, колькі гэта каштуе?!» Адказваю: «Прыблізна ведаю. Свечкі купім за палову цаны». Угаварыў прадстаўнікоў епархіі. Свечкі раздавалі пры ўваходзе на стадыён. Наведвальнікам казалі: «Не трэба запальваць раней часу. Самі здагадаецеся, калі...»

Маёй задачай было ўгаварыць мітрапаліта Філарэта, каб ён выступіў. Спачатку той адмовіўся: «Чаму я павінен удзельнічаць у вашых свістаплясках?!» Я пераконваў: «Ніякіх свістаплясак не будзе! Будуць музыка і дзеянне, якія не зняважаць вас як прадстаўніка царквы. Атрымаецца тэатралізаванае прадстаўленне, прысвечанае памяці тых, хто загінуў у час Айчыннай вайны...»

Калі ён выйшаў для прамовы (у цэнтры поля пабудавалі пляцоўку), я скамандаваў паступова выключаць святло. Філарэт выйшаў амаль у поўнай цемры. І гледачы зразумелі: менавіта цяпер трэба запальваць свечкі. Уражанне — фантастычнае! Калі на трыбунах велізарнага стадыёна — мора трапяткіх свечак. Уключылі два моцныя пражэктары, і Філарэт трапіў у белы крыж ад промняў святла. Напярэдадні ён спытаў: «А што я павінен сказаць?» «Уладыка, — адказаў я, — вам сэрца падкажа...» І ён выгукнуў: «Хрыстос уваскрэс!» І стадыён у адказ мноствам галасоў: «Сапраўды ўваскрэс». Прамоўца другі раз, грамчэй: «Хрыстос уваскрэс!» Зноў стадыён яму адказаў... Потым — трэці, на крэшчэнда. Пасля ўладыка прызнаўся, што адчуў, як у вялікай прасторы ўзнікла пачуццё духоўнага адзінства паміж мноствам раней незнаёмых людзей... 

Аўтар: Таццяна МУШЫНСКАЯ
рэдактар аддзела музыкі