У рамках праекта «На шляху да сучаснага музея» ў Мінску адбылася лекцыя Кацярыны Батанавай — дырэктара кіеўскага Фонду «Цэнтр сучаснага мастацтва» і галоўнага рэдактара часопіса «KORYDOR», якая актуалізавала праблемы найноўшага ўкраінскага мастацтва. Мне падалося цікавым правесці на аснове лекцыі параўнальны аналіз сітуацый у дзвюх краінах.
Канфлікт успрымання І ў Беларусі, і ва Украіне стаўленне публікі да сучаснага арта вельмі падобнае: здзіўленне, неразуменне, а часам і сумненне ў тым, што ёй дэманструюць аб’екты мастацтва. Такая непадрыхтаванасць — вынік адпаведнай працы з аўдыторыяй інстытуцый і выданняў: пры ўсёй цікавасці да мастацтва глядач не заўсёды арыентуецца ў ім. Прычына адмоўных адносінаў да contemporary art з боку шэрагу прадстаўнікоў мастацкай супольнасці заключаецца галоўным чынам у тым, што большасці з іх складана аб’ектыўна ацэньваць найноўшыя працэсы, абапіраючыся на веды, атрыманыя ў 70-х гадах мінулага стагоддзя. Постсавецкая сістэма адукацыі не вучыць маладых мастацтвазнаўцаў мове сучаснага выяўленчага мастацтва, якое працуе з рознага кшталту праблемамі: узаемадачыненнямі, стэрэатыпамі, належнасцю, іерархіяй, залежнасцю і незалежнасцю, ставіць пад пытанне самі сродкі, роль і значнасць аўтара і аўтарства. Тэорыя апісвае мастацтва з пункту гледжання жанраў і стыляў. За кошт часавай дыстанцыі мы можам паглядзець на гісторыю і прааналізаваць твор, вызначыць яго рысы ці прыналежнасць да таго або іншага гістарычнага перыяду. Аднак аналіз сучаснага мастацтва з гледзішча гісторыі жанраў сёння не актуальны, паколькі найноўшыя арт-практыкі маюць пад сабой зусім іншую прыроду. Некаторыя мастацтвазнаўцы глядзяць на contemporary art як на постмадэрнізм, але гэтыя тэарэтычныя рамкі ўсё адно пакідаюць адкрытым пытанне наконт пазначэння таго часавага перыяду, у якім сёння развіваецца мастацтва. Роля мастака Для разумення сучасных працэсаў важна правесці мяжу паміж мастацтвамі найноўшым і класічным, у якім творца мог толькі наблізіцца да ідэалу і паспрабаваць рэалістычна скапіраваць тое, што ўжо існуе. У свой час сістэма пераймання пачала даваць расколіну: мастакі выйшлі за існыя рамкі і памянялі мову мастацтва. Пасля Другой сусветнай вайны творцы па-новаму зірнулі на свет і пачалі актыўна спаборнічаць у смеласці праяўлення жэстаў. Вядомы філосаф Тэадор Адорна выносіць прысуд культурнай сістэме, заяўляючы пра тое, што пасля печаў Асвенцыма пісаць вершы — варварства. Функцыі мастацтва ў грамадстве памяняліся, хоць многія па-ранейшаму лічаць, што роля мастака заключаецца ў тым, каб працягваць ствараць падабенствы, як гэта адбывалася ў эпоху Рэнесансу. Сёння мастак павінен сведчыць і ўздымаць праблемы, якія хвалююць грамадства. Сучаснае мастацтва працуе з балючымі сацыяльнымі пытаннямі і спрабуе разбурыць стэрэатыпы для таго, каб выявіць іншы пункт гледжання на рэчы. Зразумела, такое дысананснае ўспрыманне існуе як на постсавецкай прасторы, так і ў Заходняй Еўропе і Амерыцы. Аднак велічыня гэтага дысанансу ў Заходнім свеце ўсё-ткі кампенсуецца актыўнай інстытуцыянальнай работай. Інстытуцыі працуюць з аўдыторыяй для таго, каб «разуменне» сучаснасці выйшла за межы вузкага кола людзей. Дыялог паміж мастацтвам і грамадствам аднаўляецца. Ва Украіне і ў Беларусі з гэтым не працуюць. Вельмі важная роля ў такім працэсе адведзена спецыялізаваным выданням, якія таксама фарміруюць арт-поле. Для шматлікіх крытыкаў і тэарэтыкаў мастацтва працягвае адыгрываць ролю эстэтычнага «выхавальніка», з-за чаго іх стаўленне да сучасных арт-практык застаецца спрэчным. Яны працягваюць выкрываць «шарлатанаў», якія руйнуюць мастацтва і абясцэньваюць яго. Вядомая палеміка, якая адбылася ў 1970-х гадах паміж Клементам Грынбергам і Разаліндай Краўс, сталася пацвярджэннем таму, што сучаснае мастацтва мае дзве восі інтэрпрэтацыі: можна разглядаць яго як тое, што дабудоўвае мінулае, або наадварот — спрабаваць перагледзець існыя пазіцыі. Канфлікт успрымання сучаснага мастацтва ва Усходняй Еўропе цесна звязаны з савецкім мінулым: мы дагэтуль застаемся ў класічнай парадыгме. Нашы эканамічныя і палітычныя акалічнасці не дапамагаюць нам здзейсніць пераход у сучаснасць. Жыццё ў сукупнасці зададзеных норм і аўтарытэтаў, з якімі спрачацца бессэнсоўна, трымае нас у сістэме класічных паняццяў і не дазваляе ўсвядоміць прарыў, які адбыўся ў свеце мастацтва. Інстытуцыі і інстытуцыянальная крытыка Каб разумець, у якім кірунку неабходна рухацца, важна ведаць, як працуюць сучасныя мастацкія інстытуцыі і ўся інфраструктура. Слова «інстытуцыя» прыйшло з сацыялогіі, і ў адрозненне ад агульнаўжыванай «арганізацыі», якая пазначае нейкі арганізацыйны прынцып, інстытуцыя характарызуецца як структура ці механізм пэўнага парадку і ўзаемадзеяння. Гэта не бюракратычная адзінка, якая выконвае нейкі набор функцый, а вызначаны механізм працы, дамоўленасці і ўзаемадзеяння паміж дзеячамі мастацтва. Дзякуючы арт-інстытуцыям адбываецца дыялог паміж суб’ектамі мастацтва, якія вызначаюць схемы і парадкі існавання contemporary art. Часам мастацкія інстытуцыі задаюць для мастакоў рамкі, у якіх ім складана працаваць, дыктуюць умовы, якія здаюцца ўстарэлымі і кантраляванымі. Нягледзячы на гэта, вельмі важна разумець, што яны — аснова працы сістэмы сучаснага мастацтва. Дзяржаўныя музеі і камерцыйныя галерэі забяспечваюць працэс узаемадачыненняў мастацтва з гледачом, ствараюць умовы для яго з’яўлення і артыкулююць праблемы, якія па-за гэтымі сценамі могуць ніколі не выявіцца. Таму адносіны мастакоў і незалежных куратараў з інстытуцыямі адназначна мусяць будавацца на ўзаемадзеянні. Іншае пытанне: ці створаны ў краіне ўмовы для двухбаковага супрацоўніцтва? У Еўропе пасля Другой сусветнай вайны інфраструктура мастацтва змянілася: пачалі адбывацца міжнародныя біенале, трыенале, сталі адкрывацца музеі новага тыпу, даследчыя цэнтры сучаснага мастацтва і гэтак далей. У кантэксце гэтых метамарфоз з’яўляліся незалежныя куратары, іншай рабілася роля мастака. Узнікла хваля інстытуцыянальнай крытыкі. Да 1960-х «правілы» галерэй і музеяў былі традыцыйныя і ўстойлівыя, што накладвала адбітак на развіццё самога арта. Творца мусіў рабіць тое, што прымальна для мастацкіх інстытуцый, паколькі іншых пляцовак для экспанавання сваіх прац у яго не было. Менавіта таму творцы пачынаюць крытыкаваць дзейнасць мастацкіх інстытуцый. Без інстытуцыянальнай крытыкі, магчыма, не выявіліся б тыя функцыі і ролі, якія ўласцівы сёння сучаснаму мастацтву. Інстытуцыянальная крытыка ў сучасным беларускім і ўкраінскім мастацтве адсутнічае, пры гэтым дзяржава часта вызначае рамкі, у якіх павінны існаваць і развівацца не толькі мастакі, але і мастацкія інстытуцыі. Мастакі, крытыкі і куратары мусяць супрацоўнічаць, дапамагаць змяняць звыклы лад у выставачных прасторах. Сёння мастацкія інстытуцыі не абмяжоўваюцца дэманстрацыяй мастацтва. Напрыклад, у некаторых еўрапейскіх музеях і ЦСМ развіваецца практыка адукацыйных праграм для дзяцей, якіх вучаць правільна ўспрымаць форму, малюнак, адным словам — разумець мастацтва. Шырока ўкараняюцца эксперыментальныя практыкі. Калі мова, на якой музей размаўляе з аўдыторыяй, падаецца ёй цікавай, яна будзе больш актыўнай у стасунках з ім. Пры гэтым мова contemporary art не заўсёды выяўлена ў дэманстрацыі аб’ектаў мастацтва. Менавіта таму сёння на першы план выходзіць роля рэзідэнцыі, што становіцца галоўнай формай узаемадзеяння мастака з аўдыторыяй і асяроддзем. Сучаснае мастацтва працуе з вострымі сацыяльнымі праблемамі, таму вельмі часта яно перастае раскрываць сябе ў матэрыяльных формах. Аднак на постсавецкай прасторы існуе яшчэ адна праблема, якая працягвае трымаць нас у «класічнай» традыцыі, — адсутнасць балансу выставачных арт-пляцовак. Асабліва гэта тычыцца Беларусі, паколькі тут мастацтва экспануецца і фарміруецца на дзяржаўных плошчах, у якіх, як вядома, свой прынцып развіцця. Пры гэтым практычна адсутнічаюць альтэрнатыўныя, эксперыментальныя інстытуцыі. Паказальная ў гэтым плане актыўнасць нашых еўрапейскіх калег. Напрыклад, Пётр Пятроўскі быў абраны на пасаду дырэктара Варшаўскага музея і вырашыў з класічнай кансерватыўнай арт-пляцоўкі зрабіць установу, якая б узнімала балючыя і важныя для Польшчы пытанні. Яшчэ адна ўплывовая мастацкая інстытуцыя ў Варшаве, на якую варта звярнуць увагу: Museum of Modern Art. Пасля адмены праекта, распрацаванага швейцарскім архітэктарам у маі 2012 года, улады горада вырашылі размясціць музей у былым павільёне мэблі «Эмілія». Не маючы паўнавартаснага памяшкання, Museum of Modern Art вядзе актыўную дзейнасць, мае ўнікальную калекцыю твораў польскага мастацтва і не існуе асобна ад горада. Яго супрацоўнікі працуюць над тым, каб горад стаў больш дружалюбным, адкрытым і асвойваў публічную прастору. Дзякуючы суладнай і прафесійнай куратарскай дзейнасці Музей працягвае існаваць і развівацца. Роля куратара Надзвычай важным звяном у сучасным мастацтве выступае арганізатар мастацкага працэсу ці куратар. У экспазіцыйным праекце ён не толькі курыруе выставы, але і выступае суаўтарам праекта, бо вызначае актуальнасць тэмы і падбірае для экспазіцыі творы асобных мастакоў. Роля куратара — прадставіць працы так, каб яны максімальна раскрыліся перад гледачом. У аб’екце сучаснага мастацтва няма фіксаванага сэнсу, ён можа змяняцца ў залежнасці ад кантэксту той ці іншай выставы. Існуе велізарная колькасць работ, якія немагчыма паказаць без вызначанага кантэксту, яны не могуць існаваць самі па сабе. Адзін час ролю куратараў мастакі ўскладалі на сябе. Напрыклад, знакаміты «Чорны квадрат» Казіміра Малевіча стаў вядомы дзякуючы «Апошняй футурыстычнай выставе “0,10”», якая была арганізавана самімі мастакамі. З цягам часу арганізацыю выстаў пачынаюць ажыццяўляць ужо не мастакі, а адмысловыя спецыялісты. У другой палове ХХ стагоддзя адметныя выставы спрычыняюцца да фарміравання гісторыі мастацтва. Вельмі значнай постаццю ў куратарскай практыцы стаў кіраўнік Кунстхалле ў Берне Харальд Зееман. Менавіта ён зладзіў знакамітую выставу «Калі адносіны становяцца формай», якая засведчыла важнасць куратарскай практыкі ў сучасным мастацтве. Выставы дэканструюць значэнне мастацтва, кіруюць яго культурнымі сэнсамі. Дзякуючы дзейнасці куратараў з’яўляюцца новыя формы. Творцы імкнуцца выйсці за рамкі «белага куба», змяніць яго, змяніць мастацтва і яго ролю ў грамадстве. За гэтым дынамічным працэсам глядач не паспявае. Важным арыенцірам становіцца куратар-творца, куратар — публічны інтэлектуал, роля якога ў беларускім сучасным мастацтве застаецца, на жаль, пакуль яшчэ не выяўленай. Вікторыя ГУЛЕВІЧ