Фестываль «Дах», які нядаўна прайшоў у Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва, атрымаўся надзіва камерным параўнальна з мінулымі падобнымі імпрэзамі. Ці, дакладней, гэта была своеасаблівая камера абскура, «цёмны пакой» беларускага мастацтва, які ў чарговы раз выявіў яго шматвымернасць. Амаль два дзясяткі імпрэзаў фэсту стварылі хай досыць цьмяную і расплывістую, але ўсё адно прывабную карціну айчыннага арт-нефармату: эксперыментальнай электронікі і джазу, перформансу, літаратурных эксперыментаў... Апошні «Дах» засведчыў, што гэтыя з’явы па-ранейшаму жывуць у беларускай арт-прасторы сваім ціхім, самнамбулічным і часам інтрыгоўным жыццём, амаль па-за межамі ўсялякіх публічных дыскурсаў.
Гэтым разам увага да імпрэзы з боку СМІ была крытычна нізкай, ды і гледачы натоўпамі не валілі. Бо фестываль ужо не спараджае таго ваў-эфекту, якога чакае ад «сучмаста» большасць публікі ды СМІ. Новы фармат «Даху» — гэта не колішні гармідар, але спакойнае сумоўе адных асобаў з іншымі. Такія ўдзельнікі фэсту, як Андрэй Іваноў aka «Zartipo», Леанід Нарушэвіч, Віктар Пятроў і Дзмітрый Строцаў, даўно заслужылі статус культавых постацей — але толькі не ў нашай дыскрэтным ды імпульсіўным арт-жыцці. Зрэшты, можа менавіта таму на фестывалі яны
выглядалі нават маладзей за самую што ні на ёсць моладзь?
Апошняе, без сумневу, тычыцца і куратараў фестывалю Алеся Родзіна і Змітра Юркевіча, з якімі мы гутарылі пра арганізацыйныя клопаты, ігдрасілізм ды саверсізм, а таксама пра берлінскі кунстхаўз «Тахелес» — радзіму «Дахаў», якую сам фэст паспеў перажыць.
Многіх збянтэжыў ваш аптымістычны дэвіз — «Напрыканцы канца...»
Алесь Родзін: Чаго вы так хвалюецеся, гэта ж яшчэ толькі напрыканцы...
Зміцер Юркевіч: Назва «Дах-Крах», натуральна, нагадвае пра нядаўняе закрыццё кунстхаўза «Тахелес», які быў для нас сапраўдным домам: там прайшло чатырнаццаць «Дахаў» з дваццаці!
Алесь Родзін: Але ўсё ідзе па коле, і са смерці адных з’яў вынікае нараджэнне іншых.
Гэтым разам паўнавартасны «Дах» упершыню адбыўся менавіта на дзяржаўнай пляцоўцы — прычым, удакладню, музейнай. Не ведаю, як назваць гэтую інавацыю — сімвалічнай альбо сімптаматычнай, і таму проста спытаюся, як вам пачувалася ў сценах музея.
Зміцер Юркевіч: Ды нармальна, даволі арганічна. Думаю, старыя стэрэатыпы адносна дабратворнага ўздзеяння музейнага пылу на душэўнае здароўе гледача ў нас збольшага пераадоленыя — не без актыўнага ўдзелу саміх музейшчыкаў. Таму казаць пра тое, што «Дах» на іх абрынуўся знянацку, ужо не выпадае. Наладзіць кантакт з кіраўніцтвам музея аказалася справай лёгкай, і яно ва ўсім ішло нам насустрач — ці, прынамсі, на кампраміс. Прыкладам, мы хацелі, каб дзверы зачыняліся а дзясятай вечара, але дамовіліся ладзіць штодзённыя імпрэзы толькі да дзевяці. Агулам супрацоўніцтва, як мне падаецца, цалкам атрымалася. Вось толькі, на жаль, гэтым разам нам не ўдалося стварыць тую атмасферу, якая панавала ў «Тахелесе»...
Алесь Родзін: «Тахелес» — гэта вялізны гмах, там шмат дзвярэй, і за кожнымі таіліся нейкія неспадзяванкі і цікавосткі, прычым жыццё віравала ледзь не круглыя суткі — арганічна ды бескантрольна. Натуральна, музейныя варункі зусім іншыя.
Ну так, паліць у музеі забаронена, у адрозненне ад кунстхаўза...
Алесь Родзін: Я не палю. Самае важнае, што цягам фестывалю адбылася пэўная канцэнтрацыя мастацкіх сіл, мы пачулі ды ўбачылі мноства яскравых феноменаў. Галоўны складнік усіх «Дахаў» — творчая свабода, і, як вы самі маглі заўважыць, гэтым разам ён нікуды не знік, бо ніхто нам рукі не звязваў. А правілы паводзінаў не настолькі істотныя, каб доўга спыняцца на гэтай тэме.
Уласна, я закрануў яе перадусім з той прычыны, што стары сюжэт пра канфрантацыю паміж дзяржаўным сегментам культінстытуцый ды незалежнымі парасткамі сучаснага мастацтва ўсё яшчэ актыўна эксплуатуецца некаторымі арт-публіцыстамі і цэлымі рэсурсамі. Не хацелася б тут падкідаць бярвенне ў агонь альбо «карміць троляў», але...
Алесь Родзін: Ведаеш, усё адносна! Мастак заўсёды ад чагосьці залежыць, і таму мы павінны проста бачыць, аналізаваць — і прымаць уласныя рашэнні. Я даволі часу правёў за мяжой, каб прыйсці да высновы, што тая «незалежнасць», пра якую тут многія кажуць, насамрэч даволі прывідная. У тым жа Берліне ці не ўсе выставы ладзяцца за чыйсьці кошт, а хто плаціць, той і... Ну не замаўляе, канешне, але ўплывае — дакладна.
Наколькі мне вядома, «Тахелес» прынцыпова не займаўся звыклым для заходніх арт-інстытуцый фандрайзінгам, і сёння вы працягваеце яго традыцыю. На афішах «Даху» не знойдзеш лагатыпаў спонсараў...
Алесь Родзін: Сапраўды, завадатары і мастакі «Тахелеса» лічылі, што ім дастаткова тых сродкаў, якія яны мелі ад наплыву турыстаў: сувеніры, піва і г.д. Затое можна было ладзіць усё, што мы хацелі, і ніхто не прыходзіў ды не высоўваў сваіх ультыматумаў: маўляў, вось гэта і гэта мы тут не жадаем бачыць, і таму прыбярыце.
Зміцер Юркевіч: «Тахелес» стаў для нас узорам той мадэлі існавання, пры якой можна нешта ладзіць і без падтрымкі нейкіх фундацый. А потым такі падыход зрабіўся нашай другой натурай. Да таго ж, з’явіўся досвед, як зрабіць добры фэст амаль без грошай. І гэта нас натхняе: мы можам! Усе кідаюцца ў абдымкі да спонсараў і грантадаўцаў, а нам, як выявілася, іх дапамога непатрэбная.
Алесь Родзін: Гранты — гэта заўсёды пэўная форма залежнасці. Прывяду такі прыклад. Італьянская мастачка Барбара Фрагогна падрыхтавала выставу партрэтаў неапальскіх мафіёзі, і адзінай пляцоўкай у Еўропе, якая пагадзілася яе правесці, быў менавіта «Тахелес». Іншыя ветліва адмовілі: ніхто не хацеў браць на сябе такую рызыку... А вось калі выстава ўжо прайшла ды займела немалы рэзананс, усе раптам асмялелі і запрашаюць яе на гастролі.
Беларускія аўтары ганарараў не патрабуюць, але як з вашымі прынцыпамі можна забяспечыць якасны міжнародны складнік праграмы?
Зміцер Юркевіч: Сёлета на «Даху» выступіла нямала цікавых замежных музыкантаў — згадайма тых жа літоўцаў «Sovijus», чый сэт уразіў абсалютна ўсіх, уключна з імі самімі. І яны прыязджалі за смешныя грошы, што кампенсавалі мо толькі дарожныя выдаткі, як, напрыклад, і сусветна вядомы львоўскі джазмен Юрый Ярамчук. Між іншым, ён сам на нас выйшаў. Якім чынам? На мінулым мінскім «Даху» выступіў легендарны Сяргей Летаў — натуральна, на тых самых умовах, — а музыканты сябруюць ды абменьваюцца інфармацыяй. І тут мы ўжо не здзіўляемся, бо дакладна тое самае адбывалася і падчас «Дахаў», якія ладзіліся ў Берліне. Туды таксама сцякаліся цікавыя людзі з розных краін.
Але перадусім — з Беларусі. Мяне вельмі кранула, калі неяк у сваёй вялізнай тахелесаўскай майстэрні-галерэі вы сказалі, што гэтая прастора — не ваша асабіста, але своеасаблівы плацдарм для ўсяго беларускага мастацтва. Уласна, менавіта гэтак і адбывалася. І тут ёсць папраўдзе дзіўная акалічнасць. За мяжою атабарыліся дзясяткі — калі ўжо не сотні — беларускіх мастакоў, але, падобна, мала хто з іх думае пра нейкія плацдармы для прасоўвання айчыннай культуры. А ў адным з берлінскіх «Дахаў» паўдзельнічала, здаецца, каля паўсотні чалавек з Беларусі, прычым многія апынуліся за мяжой упершыню!
Алесь Родзін: Калі мы прынеслі тыя спісы ў дырэкцыю «Тахелеса», там ажно за галаву схапіліся! Тым не меней, фэст прайшоў выдатна, і таму наступным разам мы хацелі запрасіць ужо сотню творцаў, але...
Урэшце, уласнік будынка вырашыў пазбавіцца ад мастакоў. Не буду пытацца, чаму пры гэтым ён звярнуўся да неправавых дзеянняў, — тут, здаецца, рацыянальных тлумачэнняў наогул няма. Але чаму была захоплена менавіта ваша
выстава?
Алесь Родзін: Яны спадзяваліся нанесці смяротны ўдар «Тахелесу»: мая выстава на той час займала самую вялікую залу і прываблівала найболей гледачоў. Ды і іх дзеянні былі вытлумачальнымі: банк лічыў, што за нейкіх там мастакоў ніхто не заступіцца. Але рэзананс у нямецкіх СМІ быў настолькі вялікім, што потым завадатары дэмаршу, здаецца, нават самі пра яго пашкадавалі... А неўзабаве суд прызнаў іх дзеянні супрацьпраўнымі.
Зміцер Юркевіч: Падчас захопу перад намі паўсталі вядомыя адвакаты з пастановай Дзяржаўнага суда, і мы ёй паверылі. Але потым выявілася, што гэты дакумент — падробка! У дадатак, супрацоўнікі прыватнай службы аховы накінуліся на журналістаў з пагрозамі разбіць камеру, адлупцавалі Марціна Райтэра... Гэта проста нейкае шаленства, нічога падобнага ў Германіі не было з тых часоў, калі мастацтва называлі дэгенератыўным.
Тым не меней, у выніку «Тахелес» усё ж быў зачынены. Наш чалавек, які звык ідэалізаваць заходнюю мадэль культурнага працэсу, быў папраўдзе шакаваны той гісторыяй. Прычым я маю на ўвазе нават не столькі захоп майстэрні Алеся Родзіна, псаванне яго твораў, фізічны гвалт і г.д. (падаецца, тут ацэнку ўвогуле могуць выносіць толькі праваахоўныя органы, і яны гэта ўжо зрабілі), колькі чыста прагматычны аспект. Пры ўсёй сваёй нонканфармісцкасці, «Тахелес» стаў магнітам, які прыцягваў дзесьці з паўмільёна наведвальнікаў за год. На свае вочы бачыў, як за лічаныя гады ажыло ўсё яго наваколле: на звычайнай ціхуткай вуліцы, бы грыбы пасля дажджу, сталі расці ў вялізнай колькасці кавярні, турысты рушылі туды цэлымі натоўпамі, і позна ўвечары яна нагадвала Вавілонскае стоўпатварэнне — якіх толькі моваў там не было чуваць...
Зміцер Юркевіч: Мы часта прыходзім да спусцелага будынка «Тахелеса» і таму выразна адчуваем адваротную дынаміку. Кавярні страцілі сваіх кліентаў, і вуліца стала такой самай пустэльнай, як і раней. Турысты на Араненбургерштрасэ болей не ходзяць: ім там проста няма чаго рабіць.
Алесь Родзін: Гісторыя з «Тахелесам» не адзінкавая — амаль адначасова зачыніўся падобнага кшталту цэнтр «Шакаладэн», а цяпер вось нават і «Іст Сайд гэлеры» (знакамітая галерэя стрыт-арту на фрагментах Берлінскага мура. — І.С.) плануюць знесці пад элітнае жытло. Берлін імкліва страчвае тую сваю адметнасць, якая, уласна, і прываблівала туды многіх творцаў з усяго свету — у тым ліку і мяне. Сваё стаўленне да гэтых падзей я ўжо выказаў у новых творах, якія дэманстраваліся цягам апошняга «Даху». Ну так, пачвары, так, шчупальцы... Такое вось чалавечае аблічча капіталізму я ўбачыў...
У той самы час «Тахелес» пры яго жыцці ўспрымаўся па-рознаму, і многія лічылі яго не болей чым проста арт-сквотам альбо і наогул бамжатнікам ды ўлюбёнай кропкай драгдылераў.
Зміцер Юркевіч: Ну, кожнаму — сваё.
Алесь Родзін: Гэта была вольная пляцоўка, дзе праяўляліся чалавечыя сутнасці. А як праяўляліся? Тое ўжо не толькі ад «Тахелеса» залежыла! І далёка не кожны мог пусціць там карані. Бо выбар мастакоў быў вельмі вялікі, туды сцякаліся ледзь не з усяго свету: японцы, якія зладзілі ўнікальны праект, прысвечаны Фукусіме, амерыканец, які ўсталяваў вялізную глыбу лёду, унутры якой нейкім цудам была змешчана праекцыя выявы змерзлага чалавека... Вось такі бамжатнік! Глядацкая аўдыторыя там была непараўнальнай ні з якімі галерэямі альбо нават музеямі, і гэта прываблівала многіх творцаў. На кожны квадратны метр знаходзілася нямала ахвотнікаў, і паспрабуй тут прабіцца...
А як вы пусцілі карані ў «Тахелесе»?
Алесь Родзін: Па праўдзе кажучы, зусім выпадкова. Я быў адным з паўсотні ўдзельнікаў першага фестывалю «Дах», які ў 2001 годзе зладзілі ў «Тахелесе» беларускія мастакі Алесь Тарановіч і Ігар Ермакоў, што на той час толькі-толькі аселі ў Берліне. Я прывёз дзве свае «мегалітычныя» работы і доўга шукаў месца, куды б іх утыркнуць. Ледзьве ўціснуўся ў нейкі закуток...
І вось, з раніцы адчыняюцца дзверы, заходзяць «адказныя асобы», выгляд у іх насуплены ды сур’ёзны... Раптам ля маіх карцін спыніўся ўжо немалады чалавек, паглядзеў уважліва і сказаў: «Добры дзень, я дырэктар “Тахелеса” Марцін Райтэр і хацеў бы вам прапанаваць рэзідэнцыю тэрмінам на год...» Вось так усё і пачалося. Неўзабаве заснавальнікі «Даху» адышлі ад спраў, але ж мы падхапілі эстафету.
А ці можна сабе ўявіць, што нейкі аналаг «Тахелеса» з’явіцца на Беларусі? Ну, вядома, без драгдылераў — гэтыя хай застаюцца ў Берліне.
Зміцер Юркевіч: «Тахелес» паўстаў стыхійна, такую з’яву немагчыма неяк прызначыць альбо штучна спрадукаваць.
Алесь Родзін: І зусім невыпадкова, што гэта здарылася адразу пасля крушэння Берлінскага мура. У той гістарычны момант улады не тое што не перашкаджалі падобным пачынам — яны іх нават падтрымлівалі, правялі частковую рэстаўрацыю...
У апошнія гады «Дахі» маюць усё больш выразны гістарычны складнік. Гэтым разам асаблівая ўвага была звернутая на постаць Тадэвуша Рэйтана, чыё змаганне супраць першага падзелу Рэчы Паспалітай, зрэшты, можна лічыць першым айчынным узорам акцыянізму.
Зміцер Юркевіч: Мяне кранула тое, што адна з тэхнічных супрацоўніц музея вельмі хваліла нашу выставу, прысвечаную Тадэвушу Рэйтану, — бо ўпершыню пра яго даведалася. А ўсё пачалося ад праекта «Ахвяры мастацтва», які прайшоў у «Тахелесе» пяць год таму: у яго канву былі ўплецены тыя драматычныя постаці з беларускай гісторыі, якія траплялі ў кантэкст выставы. Пасля гэтага ў Берліне адбыўся фэст, прысвечаны Язэпу Драздовічу, потым мы засяродзілі ўвагу на Чэславе Немане... Падаецца, гэта цалкам упісваецца ў нашу канцэпцыю саверсізма і ігдрасілізма.
Пабачыўшы гэтыя словы ў афішы, я вырашыў, што вы проста вырашылі адмовіцца ад моднага выразу «сучаснае мастацтва», замяніўшы яго на нейкую бязглуздзіцу...
Зміцер Юркевіч: Ды не, абодва словы маюць канкрэтнае значэнне. Саверсізм — прага сеяць нейкае добрае зерне ды паказваць сваім прыкладам, што гэта можна рабіць у любых варунках. А ігдрасілізм паходзіць ад небезвядомага Сусветнага дрэва ў скандынаўскай міфалогіі ды ўвасабляе ўсім вядомую ісціну: калі няма каранёў, не будзе і пладоў.
Цікавы, як па сённяшнім часе, ідэалістычны падыход...
Зміцер Юркевіч: Наш практычны досвед даўно засведчыў: каб нешта атрымалася, трэба хоць нешта рабіць. Вось, напрыклад, у «Тахелесе» падчас фестываляў... Калі ты чакаеш гледача, дык ён ніколі не прыйдзе, але як толькі пачнеш падаваць прыкметы жыцця — граць музыку ці вершы там чытаць, — людзі прыходзяць і «завісаюць» гадзінамі. Памятаю, Ірына Машчэнская пачала свой перформанс у абсалютна пустой зале, а потым ён пераўтварыўся ў сапраўдны хэпенінг з удзелам цэлай групы англійскіх турыстаў... Адпаведна, калі ты пачнеш пішчаць, кашляць, звяртаць на сябе ўвагу, цікаўныя людзі заўсёды спыняцца і падыдуць бліжэй, каб паглядзець, што там робіцца.
Алесь Родзін: Тое самае, дарэчы, тычыцца і ўсяго беларускага мастацтва ў гэтым вялікім і вар’яцкім свеце...
Ілья СВІРЫН