У беларускую сталіцу завітаў адзін з самых вядомых расійскіх стрыт-арт-мастакоў Цімафей Радзя (ці T-Radya). Гэта вельмі малады чалавек (яму ўсяго 24), але яго шчырасць, канцэптуальны падыход і сур’ёзнае стаўленне да сваёй работы моцна ўражваюць. Абывацелі звыкла ставяцца да стрыт-арт-мастакоў як да «пэцкаляў», здольных зафарбаваць сцены ў кіслотныя колеры, але памылкова зводзяць стрыт-арт да графіці. Увогуле, іх стасункі — складаныя, вызначэнні — розныя: хтосьці лічыць, што графіці — толькі адгалінаванне стрыт-арта, нехта мяркуе, што стрыт-арт вылучыўся з графіці і ператварыўся ў нешта значна больш сур’ёзнае, чым каляровыя карцінкі на суровых гарадскіх сценах. Калі графіці — гэта прыгожы подпіс, то стрыт-арт — гэта ідэя. Калі графіці — закрытая субкультура, то стрыт-арт арыентаваны на ўзаемадзеянне з мінакамі.
З серыі «Палепшанні на раёне». Сакавік, 2012.
Сам Радзя кажа, што вулічнае мастацтва — гэта механічнае аб’яднанне, бо ў яго мастакоў няма амаль нічога агульнага, акрамя працы на вуліцы: «Самыя крутыя персанажы стрыт-арта ўвогуле нікому не вядомыя — іх творы можна ўбачыць у горадзе і сфатаграфаваць іх, але ў інтэрнэце яны не прадстаўлены. Я таксама стараюся лішні раз на паказвацца: з аднаго боку, так ствараецца рамантычны вобраз стрыт-арт-мастака, захоўваецца ананімнасць, з іншага ж, для мяне важна, каб людзі глядзелі на тое, што ты робіш, а не на цябе».
Усе творы Радзі можна падзяліць на некалькі частак: гэта надпісы (серыя «Без лішніх слоў»), так званыя «Палепшанні на раёне» (маленькія іранічныя інсталяцыі), сацыяльна-палітычныя і арт-праекты. Аўтар адкрыта выказвае сваю грамадзянскую пазіцыю і часта вельмі рызыкуе. Самая яскравая работа, чуткі пра якую не толькі абляцелі інтэрнэт, але і нават трапілі ў тэлевізійныя расійскія «Весці», — «Вас на...лі» на даху шматпавярховіка. Справа зусім не ў нецэнзурнасці, але ў нагодзе для з’яўлення надпісу — выніках выбараў у Дзяржаўную думу ў снежні 2011 года.
Распавядаючы пра стрыт-арт, Цімафей Радзя апелюе да выказвання Бертальда Брэхта: «Мастацтва — гэта не люстра, гэта малаток». Але ён прызнае аднолькава важнымі як «люстэркі», звернутыя да тонкіх эмацыйных станаў чалавека, так і «малаткі», якія стукаюць у свядомасць чалавека і разбураюць яго ўтульнае ўнутранае «Я», але толькі для таго, каб вызваліць месца для новых адчуванняў, думак і светапогляду.
На сустрэчы з аматарамі стрыт-арта ў Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва T-Radya распавёў пра свае любімыя праекты і патлумачыў, навошта рызыкуе жыццём і свабодай.
Расклейка аб’яў шляхам расфарбоўкі
— Вулічнае мастацтва — гэта пастаянная каардынацыя, розныя людзі. Звычайна мы працуем утраіх. Мне вельмі пашчасціла з маімі сябрамі: па-першае, яны смелыя, па-другое — моцныя і ўмеюць яшчэ больш, чым я. Самае цікавае, што я ніколі не размаўляў з імі адкрыта, не пытаўся, чаму яны дапамагаюць, чаму мы зараз лезем па пажарнай лесвіцы... Такіх пытанняў не ўзнікае, такое магчыма толькі паміж блізкімі людзьмі, у сям’і: вы проста разумееце адно аднаго, і больш нічога не патрэбна.
Мы стараемся нічога не псаваць, таму я заўсёды абіраю не новую чыстую сцяну, не арандаваную рэкламную паверхню — абіраю пустыя рэчы. Раней ці пазней гэта кагосьці раззлуе і пачнуцца судовыя гісторыі, але пакуль такога не адбывалася. Так, аднойчы нас затрымала паліцыя. У пратаколе было пазначана: «За расклейку аб’яў шляхам расфарбоўкі». Яны правялі з намі выхаваўчую размову і адабралі балончык з сіняй фарбай, каб... пафарбаваць паліцэйскую машыну.
Стрыт-арт даволі танны. Наш самы дарагі праект каштаваў 1000 –1500 долараў — гэта бюджэт на ўборку ў музеі, дарэчы. Таннейшы за вулічнае мастацтва толькі перформанс, дзе мастак працуе са сваім целам. Калі нам патрэбна вялікая тэхніка, кранаўшчыкам мы кажам, што здымаем кіно (і нам адказваюць: «О, крута! Я ўжо тры разы ўдзельнічаў у здымках кіно»). Калі ты ўпэўнены, што здымаеш кіно, усе навокал таксама ў гэтым упэўнены. Шмат людзей, хтосьці з камерай, аўтавышка стаіць... Важна разумець, што арэнда той жа аўтавышкі каштуе як пара чаравікаў, то-бок, было б толькі жаданне арандаваць тэхніку — бульдозеры, верталёты... Гадзіна палёту на верталёце каштуе, як веласіпед. Можна сабе калі-нікалі дазволіць.
На вуліцы табе супрацьстаяць грамадства, выпадковасці, надвор’е. Усё атрымліваецца не так, як ты задумваў. Заўсёды. У Екацярынбургу ёсць сажалка, на адным беразе якой знаходзіцца стадыён з асвятляльнымі вышкамі, а на другім — абласны Дом урада з дзяржаўным сцягам. На вышцы мы паставілі трубу — на ёй таксама боўтаўся сцяг, трыкалор, за які трымаліся людзі — тое былі скульптуры, зробленыя ў натуральны памер, гэткія хлопцы, апранутыя ў дзелавыя касцюмы, кашулі і гальштукі. Адзін хапаўся за сцяг, а астатнія цягнулі яго ўніз. І ўсе паўзлі, давілі адзін аднаго, душылі — як на карцінах Босха. Канструкцыя з васьмі фігур называлася «Вертыкаль улады». Я прыехаў фатаграфаваць яе на наступны дзень а 9-й раніцы (устанаўлівалі ўсё напярэдадні ноччу), а там ужо нічога не было. Я нават падумаў, што памыліўся і прыехаў не на тое месца. Пачуццё, як у героя «Байцоўскага клуба», калі ён прыходзіць у сваю спаленую кватэру: здаецца, усё было, а нічога ўжо і няма.
Горад
— Вандроўка заўсёды звязана з паўсядзённасцю. Калі ты кудысьці адпраўляешся, то трапляеш у новы свет, новую краіну, сустракаеш новых людзей — гэта звязана з нашай увагай, з тым, якім багатым становіцца ўсё навокал, як шмат дэталей ты бачыш... Пачуццё здзіўлення — асноўная прычына для вандроўкі, прычым неабавязкова перамяшчацца кудысьці далёка. Вулічнае мастацтва дае магчымасць зрабіць свой дом, двор, вуліцу, горад такімі, каб у іх было цікава знаходзіцца. Пад паўсядзённасцю часта маюць на ўвазе руціну: чалавек жыве па раскладзе і паступова выпадае са свайго жыцця, яно робіцца неўсвядомленым. Доўгі час я працаваў фатографам, і фатаграфія прывучыла мяне быць пільным: чым больш уважлівы я да вуліцы, да людзей ці да кнігі, якую чытаю, тым лепш для мяне.
Жывы, горды горад поўны моцных людзей. Можна лічыць, што за горад адказваюць нейкія ўлады, але насамрэч за яго адказваем мы. Калі я фатаграфую горад і чалавека ў ім, то часцей за ўсё атрымліваецца так: маленькія людзі і вялікі горад. Гэта ілюстрацыя адной важнай для мяне ідэі: горад ствараецца намі, але ён такі вялізны, што мы заўсёды знаходзімся ўнутры яго. І гэта тое ж самае, што ўсведамляць: ты знаходзішся ўнутры свайго цела. Чалавек знаходзіцца ўнутры горада, а горад знаходзіцца ўнутры яго, існуе ў свядомасці. Многія рэчы змяняюцца, калі мы пачынаем глядзець на горад, як на вялікі дом. Аднойчы я зразумеў: масты, дамы, дарогі да гэтага часу будуюцца рукамі, яшчэ няма такога спосабу, каб поўнасцю аўтаматызаваць будаўніцтва, — усё зроблена рукамі, мы жывём у рукатворным свеце.
Для вулічнага мастака сцены — гэта нешта асаблівае, і я думаю пра іх часцей, чым звычайны гараджанін. Сцяна падобная на аркуш паперы — у яе таксама ёсць два бакі, адзін пераходзіць у другі, і ўнутраная паверхня пакоя непарыўна звязана са знешняй проста фізічна. Большасць з нас умее ўважліва ставіцца да свайго дома, рабіць яго ўтульным, прыгожым, але стаўленне да таго, што звонку, зусім не такое. (Магу сказаць, што Мінск выглядае значна больш прыстойна за Екацярынбург (родны горад мастака), ён чысты і дагледжаны.)
Мне спадабаліся выказванні Восіпа Мандэльштама «Я хачу, каб мыслячае цела ператварылася ў горад, у краіну» і Фрыдрыха Ніцшэ «Вялікія праблемы шукайце на вуліцы»: горад напаўняе нас і ўплывае на нас, як і грамадства, у якім мы жывём, ці прырода, і уплыў гэты — фізічны, бо мы ходзім па горадзе, дыхаем ім, слухаем яго, бачым яго і прасякаемся ім.
Пустату можна разумець па-рознаму. Ва ўсходняй філасофіі пустата — гэта тое, да чаго трэба імкнуцца, нейкае прасвятленне, раўнавага, спакой. У заходняй філасофіі яна атаясамліваецца з трывогай, недахопам, чымсьці цёмным. У Екацярынбургу вельмі шмат пустаты — у самым шырокім сэнсе слова, і гэта пустата можа пранікаць у чалавека праз усе каналы. Халоднае, пустое ззянне горада ствараецца за кошт рэкламных экранаў, шчытоў і расцяжак. Вялікія, яркія, рухомыя карцінкі, на якія немагчыма не глядзець, насядаюць на чалавека, навісаюць над ім, нібы гіпнатызуюць... Калі ўнутры пуста, гэта прыводзіць да душэўных пакут, якія выплюхваюцца на іншых людзей. Асноўны сэнс мастацтва якраз у тым, каб напаўняць чалавека. Стрыт-арт — гэта жывая культура на вуліцы. Здорава ладзіць выставы ў музеях, але музеі Екацярынбурга наведвае вельмі мала людзей, а па вуліцах ходзяць усе. Мне здаецца цікавым напаўняць пустую прастору, у якой ёсць толькі рэклама і архітэктура, не вартая ўвагі.
Стрыт-арт падобны да дрэва, якое прабіваецца скрозь асфальты, бардзюры: яно прарастае там, дзе яго ўвогуле не павінна быць. Такія дрэвы — мае любімыя, а адна з самых улюбёных рэчаў — калі дрэва расце на даху: гэта прыгожа і жыццёва.
Дрэва
— У кожнай рэчы ёсць нейкая тайна. Да гэтай тэмы мастакі звярталіся даволі часта, самыя вядомыя прыклады — сцякаючыя гадзіннікі Сальвадора Далі ці «Гэта не трубка» Рэнэ Магрыта. Мой праект называўся «Штосьці заўсёды схавана». Давялося папрацаваць з вялізнай рэкламнай канструкцыяй: на ўнутранай паверхні шчыта, на які звычайна мацуецца рэкламны плакат, пад рашоткамі, мы намалявалі разгалінаванае дрэва. Аслабляліся вінты і гайкі, на якіх трымаўся плакат, і наша дрэва паступова праступала, рабілася бачным. Колькі б рэкламных плакатаў ні павесілі потым, дрэва заўсёды будзе расці на жалезным экране, які блікуе на сонцы.
Словы
— Серыя «Без лішніх слоў» — гэта некалькі праектаў, героямі якіх сталі словы — і толькі словы.
Я вельмі люблю надпісы. Люблю пісаць словы. Апісанне да работы — таксама важны яе складнік, бо глядач бачыць праект на вуліцы, а ўдакладніць яго сэнс можа ў інтэрнэце.
...З аднаго боку дома напісана «Абараняйся», з другога — «Нападай»: лёгка згубіцца і плыць па цячэнні, рабіць штосьці — складана, і гэтыя агрэсіўныя словы прымушаюць да дзеяння. Надпіс «Сабярыся» нагадвае, што самыя важныя думкі, якія могуць быць выражаны ў мастацтве ці ў філасофіі, — вельмі простыя. Фокус у тым, каб памятаць пра гэта і трымаць гэтыя думкі in front of my mind (літаральна — «перад маім розумам») — на паверхні ад таго месца, дзе ты прымаеш рашэнні. Слова «Сабярыся» — з іх разраду. Ты бачыш яго — і збіраешся.
Люблю надпіс «Патрэбныя словы». Калі-нікалі патрэбных слоў не хапае, а тут яны нарэшце знайшліся. У размове з адным журналістам я сказаў, што мы напісалі на даху «Патрэбныя словы». «Якія словы?», — спытаў ён. — «Патрэбныя!» — «Якія?» — «Патрэбныя!» Потым ён зразумеў. Гэта паэзія, калі словы перастаюць быць відавочнымі і адбываецца змяшчэнне звыклых сэнсаў...
Твой ход
— Для нашага першага вялікага праекта мы расфарбавалі бетонныя асновы моста ў Екацярынбургу як касцяшкі даміно — ноччу дзякуючы падсветцы тоўстыя бетонныя асновы выглядаюць вельмі тонкімі, крохкімі і ўражальнымі.
Ёсць адна рэч, адзіная, у якой можна быць дакладна ўпэўненым: усё ў рэшце рэшт знікне. Горад, вуліцы, дамы, нават мы і нашы дзеці. Пройдзе час, і апоры вялізнага моста стануць хісткімі і ўпадуць, складуцца, як даміно. Гэта значыць, што калі рэчы не вечныя і няма вечных рэчаў, мы можам змяняць іх, як захочам. Для ажыццяўлення ідэі я хацеў узяць штосьці моцнае (а масты звычайна вельмі трывалыя), каб яго расхістаць — хоць бы ўяўна. Ты думаеш, што ўнутры цябе ёсць нязменныя рэчы, але ўсё можна змяніць так, як ты лічыш патрэбным. Для сябе я паэтычна звязаў гэта з гульнёй у даміно: яго косці стаяць і могуць паваліцца — і мост можа паваліцца. Але ў гульні ходзіш ты. Ты кіруеш. Ты ўзаемадзейнічаеш з гэтай выпадковасцю, з гэтым лёсам, таму твой ход — заўсёды апошні.
Нам спатрэбілася чатыры ночы. Маляваць на мосце было складана: мы пастаянна знаходзіліся на нахіленай паверхні, ногі выгіналіся і моцна стамляліся. Я быў упэўнены, што справа дрэнь і нас павяжуць падчас працы, але не. Усё абышлося. У гэтым праекце мне асабліва падабаецца тое, што мы нічога не сапсавалі. Я ўвогуле намагаюся нічога не псаваць, каб ніхто раніцай не нерваваўся, што яму давядзецца ўсё прыбіраць і зафарбоўваць за намі.
Чырвоная плошча
— Звычайная сітуацыя: у Екацярынбургу пабудавалі хмарачос — на 50 паверхаў, а проста перад новабудоўляй размясціўся стары домік і відавочна муляў вока ўладальнікам шматпавярхоўкі. У такіх выпадках ноччу прыязджае бульдозер — і домік знікае. Потым паліцыя па ўсім горадзе шукае гэты бульдозер і нічога не знаходзіць. Зразумела, зусім не ясна, хто знёс гэты дамок, каму ён так перашкаджаў... Нельга здагадацца.
За такія гісторыі адказнасць нясуць якраз жыхары горада. Патрэбна іх процідзеянне. Напрыклад, у Маскве ёсць арганізацыя «Архнагляд», якая мае разгорнутую сетку валанцёраў: калі яны бачаць незаконныя зносы, то адразу ж сігналізуюць пра гэта, збіраюць прэсу, і злачынства ўдаецца спыніць.
Домік перад хмарачосам знеслі, і ніхто не панёс за гэта пакаранне, але мы вырашылі прыцягнуць увагу да гэтай з’явы і зафарбавалі чырвонай фарбай прыкладна тое месца, дзе ён стаяў. «Чырвоная плошча» выглядала даволі жорстка: раніцай пры святле ліхтароў снег быў аранжавым, а з узыходам сонца ён стаў крывава-чырвоным. Паміж месцам, дзе быў дом, і хмарачосам хтосьці пабудаваў снежныя вежы, якія нібы абаранялі новабудоўлю ад крывавай плямы. Мы скончылі фарбаваць недзе а 8-й гадзіне раніцы, а 10-й жа прыйшлі хлопцы і пачалі перакопваць снег, але яго немагчыма закапаць, чырвань усё роўна праступае.
Палепшанні на раёне
— ...прыдумаў мастак Дзмітрый Булныгін, і я неўсвядомлена пазычыў яго ідэю, а потым зразумеў: кожны мастак і нават кожны чалавек можа здзейсніць нейкія палепшанні. Да прыкладу, зрабіць лаўку пад пад’ездам для бабуль, сабраць смецце ў дварэ ці хоць бы не паркавацца ў забароненым месцы. Для мяне «Палепшанні...» — кшталту невялічкіх жартаў, маленькія штодзённыя практыкі. Хтосьці напісаў на пад’ездзе слова «hell» («пекла»). Не ведаю, чаго ён хацеў, а я дапісаў літару «о» — атрымалася «hello» («прывітанне»). Даволі распаўсюджаны жанр — жарты над брэндамі: мы распісалі лагатыпам Луі Вітона (LV) дваровыя сметніцы, і мясцовы жабрак падзякаваў: «Цяпер туды прыемна залазіць». Побач з маім домам ёсць парфумерны магазін, яны часта выкідваюць сапраўдныя шыльды. «Chanel» мы прымайстравалі да хляўка побач з маёй майстэрняй. Праз некалькі месяцаў хтосьці сарваў шыльду, і я бачыў, як людзі праходзілі і пыталіся: «Ой, а дзе “Шанэль”?». Так маленькая рэч, якую ты можаш зрабіць, становіцца для людзей дарагой і цікавай. Мы жывём у час, калі адбываюцца важныя зрухі, адкрыцці тэарэтычнай фізікі адбіваюцца на кожным з нас ужо праз дзесяць-дваццаць гадоў, таму рэкламны надпіс «Хутка адкрыццё банка» я падправіў на «Хутка адкрыццё антыматэрыі» — атрымалася прысвячэнне фізікам, адроннаму калайдару і базону Хігса. Важна заўважаць дробязі — гэта амаль нічога не каштуе, не займае шмат часу, але трохі змяняе наш свет да лепшага.
Вечны агонь
— Наш самы вядомы праект — «Вечны агонь» — быў здзейснены да дня пачатку вайны — 22 чэрвеня: гэта партрэты шасці чалавек, якія ваявалі ў складзе Уральскага добраахвотніцкага танкавага палка.
У гарадскім архіве мне выдалі кнігу з фатаграфіямі салдат — там былі добрыя, не пафасныя, не пастановачныя, здымкі. Мы «пераводзілі» выявы на фанеру: спачатку абмалёўвалі контуры, а потым выкладвалі іх бінтамі. Мне ўдалося знайсці самыя лепшыя матэрыялы для гэтага праекта — іх выкарыстанне выдатна працавала на раскрыццё тэмы. Бінты і агонь. Параненыя, перабінтаваныя салдаты і кактэйль Молатава, які стаў перфарматыўнай часткай праекта. Мастацтва змяняе банальныя рэчы. Так, кактэйль Молатава ў «Вечным агні» сімвалізуе не разбурэнне, а нараджэнне чагосьці новага. Каб ажыццявіць праект і падпаліць вялікія фанерныя лісты (тры на тры метры), мы знаходзілі закінутыя заводы, закіданыя бітай цэглай пляцоўкі. Партрэты ўстанавілі на сценах старога гарадскога шпіталя — там у вайну лячылі параненых салдат.
...Ад дажджу твары змываюцца, змяняюцца, як робяцца цьмянымі старыя фота і наша памяць. Як усё жывое. Я люблю глядзець, як работа змяняецца на вуліцы. Музеі захоўваюць творы, даюць нашай культуры вечнае жыццё, але яно «вечнае» ўмоўна, бо цёмныя карціны, на якіх ужо цяжка штосьці ўбачыць, для мяне выглядаюць дзіўна і жаласна і маюць толькі гістарычную каштоўнасць. На вуліцы ўсё не вечна, усё разбураецца, і мне здаецца — гэта сумленны падыход, хоць зразумела, патрэбна, каб нейкі час твор яшчэ павісеў. Я хацеў, каб пасля моцных дажджоў партрэты ўвогуле зніклі, але атрымалася, што гэта немагчыма: фанера добра прагарэла. Вада амаль поўнасцю змыла фарбу, але абпаленыя контуры на драўляных пластах усё роўна выглядаюць крута.
Кропка зборкі
— Наколькі мая задума счытваецца людзьмі на вуліцы? Калі выкарыстоўваеш нейкі прыём, самае галоўнае — наколькі якасна гэта зроблена. Я намагаюся рабіць так, каб твор быў адкрыты для інтэрпрэтацыі. Мяне не хвалюе, каб усе зразумелі тое, што я хачу сказаць, — няхай яны разумеюць тое, што ім хочацца. Але, у любым выпадку, гэта будзе нейкая кропка зборкі, якая ўзнікне там, дзе яе не павінна было быць.
Баюся рэчаў зразумелых: у лепшым выпадку, яны банальныя, у горшым — пошлыя. Галоўнае — не хлусіць, не прыдумваць тое, што не адчуваю, што насамрэч мне чужое. Тады я адразу спыню гэтым займацца, бо яно страціць сэнс. Я хачу рабіць так, як лічу патрэбным, для гэтага трэба знаходзіць рэсурсы і не ісці на небяспечныя кампрамісы.
Алена КАВАЛЕНКА