«Жыць». Рэжысёр Васіль Сігараў. 2012.
Напярэдадні векавога юбілею сусветнага кіно, што адзначаўся ў 1995 годзе, кінематаграфічная супольнасць распачала дыскусію: ці будзе дзясятая муза існаваць і развівацца ў наступным стагоддзі? Знакаміты грузінскі рэжысёр Атар Іаселіяні,
які даўно здымае фільмы ў Францыі, лічыў, што не. І страты ў тым для культуры не бачыў. На яго думку, надалей застанецца толькі слова — літаратура. Яму пярэчыў патрыярх французскай новай хвалі Жан-Люк Гадар: «Я часта параўноўваю кінаэкран з зоркай, з біблейскай зоркай пастуха. Магчыма, мы дзесьці збіліся з дарогі, але ў нас ёсць гэта зорка, ёсць гэта святло... Глядач уздымае галаву ўверх — так, як быццам зазірае кудысьці за гарызонт ці глядзіць на неба...»
Пра тэндэнцыі ў сучасным кіно і асаблівасці XIX Міжнароднага кінафоруму «Лістапад»,
які неўзабаве пройдзе ў Мінску, гутараць кінааналітык, дырэктар праграмы ігравога кіно
фестывалю Ігар Сукманаў і кінакрытык Ала Бабкова.
Ала Бабкова: Як вы лічыце: ці спраўджваюцца прагнозы тых, хто рыхтаваў для кінематографа пахавальныя дрогі? Якія тэндэнцыі пануюць цяпер? Нярэдка вядуцца размовы пра крызіс кінематографа...
Ігар Сукманаў: Дзякуй богу, што гэта толькі размовы. Калі адзначалася 100-годдзе кіно, калі хутка асвойваліся паралельныя тэхналогіі, асабліва на відэаносьбітах, песімізму сапраўды дадалося. У гэты час брытанец Пітэр Грынуэй пачаў рабіць, так бы мовіць, інсталяцыйнае кіно, ладзіліся і іншыя эксперыменты рознага кшталту. Таму ў пэўных колах узнікла меркаванне, быццам традыцыйнае кіно набліжаецца да свайго скону.
Ала Бабкова: Згадала б яшчэ ўнікальны вопыт рэжысёра Збігнева Рыбчынскага, які з Польшчы з’ехаў у ЗША і там на падставе новых спецэфектаў стварыў відэамастацтва, што мае сюррэалістычную вобразнасць. Напрыклад, відэафільм «Аркестр» — трагіфарс пра распад камуністычнай сістэмы. Адначасова ён рабіў цудоўнае лірычнае відэакіно. І пры гэтым дэманстраваў неабсяжныя магчымасці электронных вынаходніцтваў, якія пачалі супернічаць з кіно.
Ігар Сукманаў: Так. Гэта ўсё сведчыла, хутчэй, пра крызіс постмадэрнізму і адбілася на кінематографе як мастацтве шматслойным. А пераломны момант узнік на мяжы дзесяцігоддзя, у 1999 –2000 гады, калі на Міжнародным кінафестывалі ў Канах, дзе спаборнічалі стужкі прызнаных мэтраў — Педра Альмадовара, Джыма Джармуша, Дэвіда Лінча, Атома Эгаяна, Пітэра Грынуэя і іншых такога ж рангу, — «Залатую пальмавую галіну» атрымаў бельгійскі фільм «Разэта» малавядомых на той час братоў Дардэн.
Ала Бабкова: Быццам чырвонай рысай падкрэслілі новую тэндэнцыю, якая адзначылася ў той перыяд...
Ігар Сукманаў: Адбылося вось што. Кінематограф на іншым узроўні вярнуўся на рэалістычную глебу — да ўнутранага свету чалавека. Перамаглі не абстрактная ідэя, не вытанчаная форматворчасць і гульня фантазіі, а паэтыка мастацкай «дакументальнасці»...
Ала Бабкова: Так, памятаю рэакцыю на «Разэту». Гэты, здавалася б, немудрагелісты фільм пра тое, як маладая асоба любым спосабам жадае знайсці працу, нечакана аказаўся стужкай пра чалавечую прыроду...
Ігар Сукманаў: Высветлілася, што напрамак, які ўвасобіла «Разэта», у пэўнай ступені звязаў кінематаграфічную традыцыю з эстэтыкай вялікіх майстроў, скажам, Брэсона, Дрэера. Спалучэнне дакументалізму, або, як кажуць на Захадзе, «сінема-вэрытэ», вызначыла нечаканы вынік. Калі спачатку рашэнне журы пад старшынствам амерыканца Дэвіда Кроненберга лічылася нейкай эскападай, то паступова стала зразумела, што яно адкрыла шлагбаўм новаму курсу.
Ала Бабкова: Потым з такім жа захапленнем загаварылі пра румынскае кіно — нейкі неанеарэалізм...
Ігар Сукманаў: Так, яно задало новы вектар. Ёсць цікавы напрамак у філіпінскім кіно, у азіяцкім, пра што сведчаць, напрыклад, стужкі Брыянтэ Мяндозы і тайскага рэжысёра Апхічатпхонга Вірасетакуна.
Ала Бабкова: У мінулым годзе «Лістапад» пазнаёміў мінчан з «Лолай» Мяндозы і «Дзядзечкам Бунмі, які ўспамінае свае мінулыя жыцці» Вірасетакуна. Гэта такое вялікае задавальненне — паглыбляцца ў дакументальна-этнаграфічны побыт філіпінцаў у першай стужцы і ў дакументальна-містычную аўру ў другой...
Ігар Сукманаў: Брыянтэ Мяндоза глядзіць на сваіх суайчыннікаў нібыта артыстычным поглядам, ён робіць, так бы мовіць, вытанчаны дакументальна-ігравы паўфабрыкат. Але ён, як і кожны з мастакоў, якія зрабіліся вядомымі ў цяперашнім стагоддзі, з’яўляецца правадніком новага, больш свежага, погляду на рэчаіснасць.
Калі вярнуцца да пачатку нашай гутаркі, то трэба сказаць вось пра што. Сёння, калі крытыкі аналізуюць кінапрацэс, яны не столькі разважаюць пра крызіс, пра карозію кінематографа, колькі ў большай ступені вядуць гаворку пра ўрадлівы або неўрадлівы фестывальны год.
Ала Бабкова: Калі пералічваць імёны і геаграфічныя кропкі па кінематаграфічным азімуце, то трэба назваць Карласа Рэйгадаса з Лацінскай Амерыкі, з Мексікі. Яго містычная, медытатыўная драма «Маўклівы свет» — пра каханне, смерць і ўваскрэсенне — ужо прызнана шэдэўрам.
Ігар Сукманаў: Рэйгадас, якога я вельмі шаную, здзяйсняе паступовую эвалюцыю. Ён здзіўляе кожным новым фільмам — яны не падобныя адзін на другі.
І трэба ўключыць у ганаровую плеяду датчаніна Ларса фон Трыера. Ён — з тых аўтараў, хто свае эксперыментальныя стужкі ўводзіць у публічнае поле, нават шырэй — у камерцыйнае. Ён разбурае межы. Сваімі эпатажнымі фільмамі Трыер прываблівае не толькі армію сінефілаў, але і прыцягвае гледачоў, якія знаходзіліся недзе ўбаку. Ён балансуе, гуляе з публікай, але гэты рэжысёр — адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў кіно новага стагоддзя, які ўвесь час абвяргае сябе. Яго апошняя дылогія — я лічу «Антыхрыста» і «Меланхолію» дылогіяй — быццам пра адно і тое ж. Але па настроі, па стане яны знаходзяцца ў розных плоскасцях. У цэнтры абедзвюх стужак — асоба самога рэжысёра з яго фобіямі, сумненнямі, дэманамі, ад чаго ён імкнецца пазбавіцца праз свае творы, і глядач апынаецца ў ролі псіхааналітыка, які павінен вынесці прысуд, але не абвінаваўчы, а эмацыйна-аналітычны. Для мяне Трыер цікавы менавіта гэтымі асаблівасцямі.
Ала Бабкова: У сувязі са згадкай пра «Меланхолію» Ларса фон Трыера, у якой чуллівая асоба супрацьстаіць усяму асяроддзю, нагадаю аб наступным праблемным аспекце тэндэнцый у сённяшнім кіно. Ад дырэкцыі Міжнароднага кінафестывалю «Пасланне да чалавека» (Санкт-Пецярбург) я атрымала інфармацыю. Вось абзац з яе: «...Адборачная камісія адзначае, што фільмы ўвогуле ўяўляюць з сябе сведчанне абвостранай, калі можна так сказаць, адзіноты ўсяго чалавецтва. Падобна, індывідуум у электронна-глабалізаваным свеце канчаткова раз’яднаўся з грамадствам, што робіць яго неўротыкам, які чакае канца свету. І такі настрой адчуваецца амаль ва ўсіх відах кінематографа: дакументальным, ігравым, анімацыйным...». Гэта што?
Ігар Сукманаў: Мы разважалі пра вяртанне да чалавечай асобы, да рэалістычнага аналізу сённяшняга стану грамадства, але гэта падыход з адваротнага боку. Калі на канец 1940-х — 1960-я гады прыйшоўся ўзлёт гуманізму ў кіно, дык гэта было абумоўлена гістарычнай сітуацыяй: народам, абяскроўленым вайной, для самазахавання былі патрэбны светлыя вобразы. І яны з’яўляліся ва ўсмешцы Кабірыі ў стужцы Феліні, у пранізлівым фінале карціны «Ляцяць жураўлі» Калатозава, у з’яўленні дзіцяці і промняў сонца ў «Расёмоне» Курасавы. Гэтыя знакі, сімвалы ўздымалі кінематограф на высокі сацыяльны п’едэстал. Сёння такая танальнасць не спрацоўвае...
Ала Бабкова: Але глядацкі попыт на яе ёсць...
Ігар Сукманаў: Не спрацоўвае, таму што грамадская фармацыя знаходзіцца ў стане сытасці. Грамадства пераўтвараецца ў армію спажыўцоў-пакупнікоў. Таму дыягназ мастакоў зрабіўся больш жорсткім. Таму ідэі веры — надзеі, характэрныя для кіно мінулых дзесяцігоддзяў, успрымаюцца імі як адыход ад рэальных праблем чалавека. Зняць ружовыя акуляры, лічаць яны, дапаможа шокавы разрад: каб глядач выйшаў «скручаным» і паглядзеў наўкола іншымі вачыма. Часта мы бачым, як мастакамі выкарыстоўваюцца недазволеныя раней прыёмы — з той жа мэтай. А жорсткасць сучаснага кіно нараджае адчуванне беспрасветнасці, мораку, крызісу гуманізму.
Ала Бабкова: Гэта назіраецца і ў прыбалтыйскім, і ў расійскім кіно...
Ігар Сукманаў: Чаму на «Лістападзе» да некаторых фільмаў ставяцца насцярожана? Таму што яны ўздзейнічаюць на нашу свядомасць, на наш псіхафізічны апарат. Мы павінны адчуваць болевы парог. Калі перастанем адчуваць, мараль зусім знікне — вось пазіцыя кінематаграфістаў, якія бязлітасна служаць праўдзе. Таму цяпер мала рамантычных вобразаў і промняў святла. Шчырыя мастакі палічылі б гэта фальшам, заніжанай планкай.
Ала Бабкова: У Расіі ўзнікла пакаленне саракагадовых, якое, так бы мовіць, робіць вівісекцыю расійскай рэчаіснасці. Пачалося з Аляксея Балабанава, потым мы ўбачылі стужкі Мікалая Хамерыкі, Аляксея Папагрэбскага, Барыса Хлебнікава, Пятра Буслава, Васіля Сігарава. Гэты шэраг можна доўжыць...
Ігар Сукманаў: Ведаеце, як яны сябе клічуць? «Ціхія», «ціхае пакаленне»...
Ала Бабкова: Якое ж яно ціхае, калі толькі пра іх і гаворка: маўляў, яны не бачаць новага рускага прасветленага духу! Хіба што іранічна ціхія? Мо, таму, што не выступілі з адзіным маніфестам?
Ігар Сукманаў: У Сочы на «Кінатаўры» бясконца скрыжоўваюць дзіды адносна стужак названых вамі аўтараў. Гэта таленавітае пакаленне. Мяне вельмі ўразіў апошні фільм Сігарава «Жыць», які атрымаў на «Кінатаўры» прыз за лепшую рэжысуру.
Бадай, гэта першы расійскі фільм пра тое, у якой ступені мы адчуваем або не адчуваем Боскую сілу. У рускай культуры было страчана паняцце боскасці, бо краіна вельмі доўгі перыяд знаходзілася ў стане шалёнага атэізму. Рэжысёр не сцвярджае, што Бога няма, — няма кантакту. Маю на ўвазе касмічную сувязь. У аснове фільма — радыкальны сюжэт, смерць. Значыць, сітуацыя, калі чалавек звяртаецца да найвышэйшай сілы з просьбай або пратэстам і не знаходзіць кантакту: той парушаны. Але працягвае яго шукаць. У фільме некалькі гісторый, і толькі ў аднаго з персанажаў сувязь адбываецца...
Так, гэта цікавае пакаленне. Лічу, Сігараў у ім — асаблівы. Хочацца верыць, што тытан разгарнуў плечы. Але паплечнікам Сігарава цяжка на міжнароднай арэне, бо яны яшчэ не авалодалі мегамовай, якая ўласцівая кіно Захаду.
Ала Бабкова: Вы закранулі балючую для беларускага кіно праблему. Яшчэ напрыканцы 1980-х Беларускі саюз кінематаграфістаў арганізаваў дзелавую гульню — своеасаблівы «мазгавы штурм» з удзелам не толькі дзеячаў розных відаў мастацтва, але і навукоўцаў-гуманітарыяў краіны. Праводзіла гульню вядомая маскоўская група культуролагаў на чале з Пятром Шчадравіцкім. Яе высновы былі такія: беларускаму кіно трэба інтэгравацца ў сусветнае кінамастацтва, захоўваючы нацыянальныя асаблівасці.
Цяпер, калі пачаліся альянсы з іншымі краінамі, тое-сёе зрушылася. Маю на ўвазе стужку «Адзінокі востраў» Пеэтэра Сіма, пастаўленую «Беларусьфільмам» у капрадукцыі з Эстоніяй і Латвіяй. Сёлета яна ўдзельнічала ў конкурснай праграме Маскоўскага міжнароднага кінафестывалю. Нагадаю, апошняй беларускай карцінай — удзельніцай гэтага форуму быў фільм Элема Клімава «Ідзі і глядзі» ў 1985 годзе, які атрымаў Залаты прыз. Яшчэ раз беларускаму кіно пашанцавала на МКФ у Маскве на пачатку 1990-х, калі «Залатую рыбку», таксама найвышэйшую ўзнагароду, журы аддало беларуска-французскай стужцы «Я — Іван, ты — Абрам», зробленай французскім рэжысёрам Іаландай Зоберман.
Цяпер вядомы расійскі рэжысёр Канстанцін Лапушанскі здымае на нашай кінастудыі ў капрадукцыі фільм «Роля». Паколькі Расія ўваходзіць у склад еўрапейскага фонду «Eurimages», гэты праект па конкурсе стаў адным з 33-х пераможцаў у 2012 годзе, атрымаўшы 260 тысяч еўра. Агульны бюджэт складае 2,5 мільёна долараў. Гэта даныя, апублікаваныя ў газеце «СК-Новости», якую выпускае Саюз кінематаграфістаў Расіі.
Капрадукцыя — той шлях, які мы, па сутнасці, толькі пачалі. Яго трэба пашыраць як вельмі карысную справу, з пункта гледжання фінансавання і авалодання міжнароднай кінапрактыкай. Нікуды мы не дзенемся! Казахстан, Кыргызстан, Прыбалтыка, Расія даўно кааперуюцца і набылі пэўны вопыт.
Хачу спытацца: якая рэакцыя сёлета была ў Канах на фільм Сяргея Лазніцы «У тумане»? Калі кіраўнікі нашай кінагаліны сцвярджаюць, што гэта беларускі кінатвор, то, на мой погляд, перабольшваюць. Удзел Беларусі ў ім абмежаваны пяццю, у лепшым выпадку — васьмю працэнтамі. Які ж гэта нацыянальны фільм?
Ігар Сукманаў: «У тумане» ўспрымалі добра. Можна сказаць, стужка стаяла асобна, бо пабудавана на матэрыяле, які для заходняй культуры з’яўляецца лакальным. Там Другая сусветная вайна даследуецца ў дыяпазоне ідэалогіі і краху нацызму, трагедыі Халакосту, драмы пакалення, што ваявала, і гэта тыражуецца з фільма ў фільм.
Асяроддзе акупаванай Беларусі амаль невядомае. Наш гістарычны кантэкст выглядае іншародным целам. Але Лазніца ўзняў экзістэнцыяльную праблему, праблему выбару ў памежнай сітуацыі, зробленую шчырым чалавекам, у пэўным сэнсе праведнікам. Рэжысёр здолеў прывабіць публіку не падрабязнасцямі ваеннага антуражу, а агульначалавечай ідэяй, што бярэ пачатак у класічнай літаратуры, у прыватнасці, у творах Дастаеўскага. Гэта і зацікавіла.
А разважаць на тэму «наш фільм — не наш» — бесперспектыўна. У стужцы прысутнічае інтэлектуальны ўнёсак Васіля Быкава, «суаўтара» Лазніцы. Мы ўвайшлі з ідэяй, нацыянальнай самабытнасцю, якая зыходзіць ад пісьменніка. Герой у асобе Сушчэні — беларус, нацыянальны тып. Гэта ж адчуваецца! Знарок абстрагуюся ад пытанняў фінансавання, бо сёння кінафестывалі адмовіліся ад спаборніцтва краін. Спаборнічаюць аўтары, мастацкія плыні. Таму «У тумане» — фільм Германіі, Расіі, Латвіі, Беларусі, Нідэрландаў. Капрадукцыя...
Ала Бабкова: Два гады таму вы як новы праграмны дырэктар «перафармаціравалі» Мінскі міжнародны кінафестываль «Лістапад». На мінскім форуме заўсёды прысутнічалі годныя стужкі. Але летась і пазалетась можна было «аб’ядацца» сусветным кінематографам, як у Масленку аб’ядаліся блінамі. Думаю, дадалося гледачоў, якія не арыентуюцца на мэйнстрым...
Ігар Сукманаў: Раней у якасці галоўнага арбітра выступаў глядач. Гэта добры інтэрактыў, добрая форма, каб трымаць кантакт з аўдыторыяй. Але не слушна меркаваць пра мастацкую якасць конкурснай праграмы па выніках глядацкага апытання. Публіка глядзіць асобныя стужкі, ідзе на чатыры-пяць карцін. Дый гледачы розныя па сваіх густах.
Мы запрасілі прафесійнае міжнароднае журы, якое глядзіць усю праграму, займаецца аналітычнай працай і фарміруе канцэптуальнае ўяўленне. Мэта кінафорумаў і ў тым, каб падтрымаць узнагародамі пэўную тэндэнцыю, зрабіць акцэнт на агульным выказванні, адлюстраваным у таленавітым кіно.
Далей. Кінафестываль — гэта кірмаш, разнастайнасць. І раней існавалі паралельныя паказы, але яны ішлі па выпрабаванай савецкай схеме. Мы паспрабавалі зрабіць секцыі, рэтраспектывы, аднародныя пазаконкурсныя праграмы, каб па магчымасці разгарнуць панараму сённяшняга стану кіно. Прыхільнікі меладрамы глядзяць чуллівую гісторыю «Стракатыя прыцемкі» з удзелам Людмілы Гурчанка, прыхільнікі вострасюжэтных карцін — «Мая дзяўчына — спецагент», а хтосьці з кінаманаў — праграму сучаснага класіка Ёса Стэлінга.
Для таго, каб карціна трапіла ў конкурс, праводзіцца вельмі руплівы адбор. Мяркую, той факт, што Гран-пры на «Лістападзе-2011» атрымала стужка Сяргея Лазніцы «Шчасце маё», паспрыяў прыходу рэжысёра на «Беларусьфільм», каб ён пачаў працаваць над фільмам «У тумане». Не хачу сказаць, што гэта заслуга нашага кінафестывалю, але нейкая доля, на маю думку, ёсць.
У фестывальнай дзейнасці мы павінны ўлічваць і знешні фактар — экспертны. У мінулым годзе «Лістапад» атрымаў акрэдытацыю FIAPF — Міжнароднай федэрацыі асацыяцыі кінапрадзюсараў, што абавязвае нас прытрымлівацца статутных правілаў. Фестываль апынуўся ў прафесійным асяроддзі, дзе існуе свая канкурэнцыя. Мы можам працаваць з буйнымі дыстрыб’ютарскімі кампаніямі на аднолькавых правах з іншымі фестывалямі і таму павінны адпавядаць прынятым абавязкам. Калі не будзем адпавядаць, не атрымаем бонусы.
Ала Бабкова: Які дэвіз сёлетняга «Лістапада»?
Ігар Сукманаў: «Мы любім кіно». Любім усёабдымна і асэнсавана кіно ўсялякае. Не адмаўляемся ад заяўленага раней курсу: прэзентуем карціны, якія ўспрымаюцца як візітоўкі краін Усходняй і Цэнтральнай Еўропы, краін Садружнасці, бо яны раней былі адзінай ідэалагічнай тэрыторыяй, таму маюць знаёмыя нам рысы.
Другі конкурс ігравых фільмаў — дэбюты. Мы хочам мець уяўленне пра тое, што адбываецца ў свеце сучаснага кінамастацтва. Тут прысутнічаюць не самыя «раскручаныя» імёны, але тыя, патэнцыял якіх не выключае магчымасці трапіць у першыя шэрагі.
У пазаконкурсных праграмах сёлета робім акцэнт на нямецкай і славацкай кінематаграфіях. Адбудзецца рэтраспектыва патрыярха славацкага кінематографа, родапачынальніка «пражскай вясны» Штэфана Угера, які рабіў фільмы ў часы сацыялістычнай Чэхаславакіі.
Ала Бабкова: Для мяне яго імя і стужкі — белая пляма. Будзем пашыраць уласную эрудыцыю.
Ігар Сукманаў: Карціна Угера «На асфальце коней пасвіла» ў 1983 годзе атрымала «срэбра» на Маскоўскім кінафестывалі: цікавая стужка ў жанры камедыі. А ўвогуле фігура рэжысёра — малавядомая. У нас будуць прадстаўлены яго фільмы «Сонца ў сетцы», «Арган» ды іншыя.
Ала Бабкова: Што з беларускіх стужак?
Ігар Сукманаў: «У тумане» Сяргея Лазніцы. Мы гатовы арандаваць залу ў кінатэатры «Беларусь», каб пазнаёміць гледача з апошнімі карцінамі «Беларусьфільма». Рыхтуе праграму беларускіх дакументальных фільмаў Ірына Дзям’янава.
У пазамінулым годзе збіраліся адзначыць юбілей Валерыя Рубінчыка і паказаць «Дзікае паляванне караля Стаха». Аднак не знайшлося тэхнічна якаснай копіі. Мы павінны папулярызаваць беларускае кіно, але схапіць — і на фестывальны экран — гэта прафесійна непісьменна. Патрэбна міжнародная версія, цітры на англійскай мове, каб замежныя госці маглі паглядзець нашу кінаспадчыну. І патрэбна рэстаўрацыя стужак. У іншых краінах гэта робяць зацікаўленыя асобы з дапамогай спонсараў. Прычына абмежаванасці паказу беларускіх карцін хаваецца толькі ў гэтым. І тут паўстае не фестывальная, а агульнакультурная праблема.
Ала Бабкова: Усё ж адзін прагноз кінематаграфістаў, якія разважалі пра кіно цяперашняга стагоддзя, спраўдзіўся. Кіно зноў, як і на пачатку свайго з’яўлення, у часы Люм’ера і Мельеса, усё больш імкнецца да атракцыі, да відовішча.
Ігар Сукманаў: Але існуе і адваротная тэндэнцыя. Ёсць забаўляльная індустрыя Галівуда, але ёсць і фестывальны феномен. Каны, Берлін, Венецыя, Лакарна ўсё ж высока трымаюць планку мастацтва кіно. Таму «Лістапад» — адкрытае акно ў кінематаграфічны свет...
Ала Бабкова: ...І альтэрнатыва той плыні пустой забаўляльнасці, якую надта часта мы бачым на малым экране — па тэлебачанні — і на вялікім — у кінатэатрах.