«Палёт над горадам» Ануш Аслібекян. Ерэванскі дзяржаўны тэатр лялек імя Аванэса Туманяна (Арменія).
Яны скінулі з парахода сучаснасці Някрошуса і ўвасобілі на сцэне слынную тэлефонную кнігу. Яны гатовыя прайсці па шляхах пілігрымаў. Яны не жадаюць пераўтварыцца ў экспанаты ды офісны планктон. Самым галоўным месяцам у календары для іх з’яўляецца ліпень. І гэта далёка не ўсё, што можна распавесці пра тэатральную моладзь, якая з’ехалася з краін постсавецкай прасторы ў Кішынёў на І Міжнародны маладзёжны тэатральны форум.
Без права на абмежаванасць
Ідэя правесці форум, на якім маладыя людзі з розных краін з калісьці агульнай гісторыяй маглі б пазнаёміцца, пабачыць работы адно аднаго, абмяняцца вопытам, наладзіць творчыя стасункі, узнікла яшчэ тры гады таму, але ажыццявілася толькі сёлета — правядзенню такога маштабнага мерапрыемства папярэднічала сур’ёзная праца. Форум вырас з рэжысёрскай лабараторыі, якая ўжо не адзін год існуе ў межах Міжнароднага тэатральнага фестывалю імя А.П.Чэхава ў Маскве. Яго арганізатарамі выступілі Міжнародная канфедэрацыя тэатральных саюзаў пад эгідай і пры падтрымцы Міждзяржаўнага фонду гуманітарнага супрацоўніцтва дзяржаў — удзельніц Садружнасці Незалежных Дзяржаў. Аднавіць колішнюю агульную культурную прастору паспрабавалі дэлегацыі з Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Грузіі, Казахстана, Кыргызстана, Латвіі, Літвы, Малдовы, Расіі, Узбекістана і Украіны. У конкурснай праграме Форуму было 11 спектакляў. Яшчэ адзін тэатральны эксперымент адносна маладога маскоўскага рэжысёра, імя якога добра вядома ў Беларусі, паказалі па-за конкурсам, на закрыцці — спектакль «Гарад.ОК» па Міхаілу Салтыкову-Шчадрыну і Вашынгтону Ірвінгу ў пастаноўцы вынаходніка SounDram’ы Уладзіміра Панкова.
Дарэчы, праграма Форуму не абмяжоўвалася толькі конкурсным і пазаконкурсным паказамі. З 6 па 13 чэрвеня ў Кішынёве былі чыткі п’ес маладых драматургаў; сцэнографы ладзілі выставу, якую курыраваў Юрый Харыкаў; пад кіраўніцтвам Марыі Халізевай і Алы Шэндаравай спрачаліся на «круглых сталах» крытыкі; рэжысёры дый усе ахвотныя наведваліся на майстар-клас да Віктара Рыжакова. Беларусь на Форуме прадставілі рэжысёр Кацярына Аверкава і спектакль «Офіс» па п’есе сучаснага нямецкага драматурга Інгрыд Лаўзунд, які яна паставіла ў Нацыянальным тэатры імя Янкі Купалы, рэжысёр і кіраўнік Цэнтра беларускай драматургіі Аляксандр Марчанка, мастакі Марына Шуста і Валянціна Праўдзіна, драматургі Дыяна Балыка і Дзмітрый Багаслаўскі.
Журы пад старшынством вядомага рэжысёра Адольфа Шапіры (сярод экспертаў таксама былі акцёр Ігар Ясуловіч, тэатразнаўца Аляксей Барташэвіч, крытык і аглядальнік «Новой газеты» Алена Дзьякава і рэжысёр Уладзімір Панкоў) прызнала беларускі «Офіс» лепшым спектаклем Форуму. Пастаноўка атрымала магчымасць быць паказанай на наступным Міжнародным тэатральным фестывалі імя А.П.Чэхава.
Пазней у інтэрв’ю «РИА Новости» Уладзімір Панкоў зазначыў: «“Офіс” — гэта ад пачатку да канца рэжысёрская работа, прадуманая, зробленая. Я бачу, што чалавек валодае майстэрствам, што ў яго ёсць свой почырк, сваё бачанне». Панкоў таксама ўпэўніўся ў неаб’ектыўнасці любых ацэнак і канчаткова расчараваўся ў крытыцы: «Размаўляеш з тым ці іншым чалавекам і разумееш, што ў большай ступені людзі счытваюць інфармацыю на ўзроўні тэксту, усё зводзіцца да драматургіі, да аўтара». Аднак часта менавіта тэкст правакуе рэжысёра да выбару пэўнай сцэнічнай мовы ці да пошуку новай. Дый распавесці пра стракатую праграму Форуму, удзельнікі якога ніякім чынам не былі абмежаваныя ў магчымасці выказацца, без увагі да таго, які менавіта матэрыял моладзь выбірае за аснову выказвання, наўрад ці можна: дзіцячы спектакль «Бясстрашны пан» па казках Аляксандра Афанасьева ў праграме стаяў побач з «Каралём Рычардам ІІІ» Уільяма Шэкспіра, а пасля светлага шляху да веры разам са стваральнікамі латышскага спектакля «Пілігрым» адразу выправіліся зусім у адваротны бок з харкаўскім тэатрам «Кацялок», дзе паставілі п’есу Івана Вырыпаева «Ліпень».
Апарат абанента знаходзіцца па-за зонай дзеяння сеткі...
Спектакль літоўскага рэжысёра Відаса Барэйкіса «Тэлефонная кніга», да прыкладу, сатканы з ідэй, што луналі ў паветры, і перадусім з ідэй пра тое, якім не павінен быць тэатр. Гэта самая дзёрзкая пастаноўка фестывалю, тое, чаго заўсёды і чакаюць ад моладзі: выклік, эксперымент, рэзкае выказванне, іронія, абарона сваёй пазіцыі. І як вынік — непрыняцце з боку старэйшых калег па цэху. Журы даволі прахалодна сустрэла гэтую пастаноўку, а вось маладыя крытыкі засталіся ў захапленні і ўручылі «Тэлефоннай кнізе» адмысловы прыз «За трывогу пра сучасны тэатр».
Відас Барэйкіс — малады літоўскі рэжысёр, які заснаваў рух No Theatre (Не Тэатр), скіраваны на тое, каб адшукаць кантакт з сучасным гледачом і не трапіць у пастку слыннага метафізічнага літоўскага тэатра, які, здаецца, для Барэйкіса — ужо гісторыя.
Шмат хто з тэатральных дзеячаў звяртаўся да крылатага выразу пра тэлефонны даведнік — калі рэжысёр ведае як, то ён можа ставіць што заўгодна, хоць тэлефонную кнігу — шмат хто апеляваў да гэтай фразы, шмат хто ёй абараняўся, шмат хто пагражаў так і зрабіць, а Відас Барэйкіс проста ўзяў і паставіў. Гучыць, канешне, вельмі інтрыгуюча, але апісаць пастаноўку для таго, хто не бачыў, нялёгка. Безліч «лапікаў»-гісторый трывала знітаваны паміж сабой дэкларатыўнасцю пастаноўкі. Барэйкіс смяецца з сучаснага еўрапейскага тэатра і яго інтэлектуальных гульняў. Напачатку гледачам дэманструецца перформанс пра гісторыю чалавецтва: малпы гуляюць з тэлефонным даведнікам, а пасля адна з іх пераўвасабляецца ў Хрыста і ў задумлівасці схіляе галаву над яго старонкамі, седзячы на ўнітазе. Барэйкіс адначасова смяецца з мэтраў літоўскай рэжысуры і тэатральных штампаў: рэфрэн пастаноўкі — скетчы «А ў гэты час у іншых тэатрах...» У іншых тэатрах на сцэну выходзяць Воўк і Чырвоны Каптурок — казка ў найгоршай сцэнічнай праяве, якая толькі можа быць. У іншых тэатрах на сцэну выходзяць героі спектакляў Някрошуса і Каршуноваса: кароткія густоўныя пародыі, якія адразу дазваляюць пазнаць стыль знакамітасцей. І ва ўсіх «іншых тэатрах» дзейным асобам не ўдаецца выйсці на паклон — праз хвіліну іх забірае тэатральная паліцыя, бо так іграць нельга. Барэйкіс увогуле адмаўляе паняцце «іграць» і прапануе выйсці з межаў сцэнічнай каробкі (яна ў спектаклі таксама мае права голасу і падаецца жывой з-за сцэнаграфічнага вырашэння — незамацаваных унізе «апор» канструкцыі, якія рухаюцца, нібы шчупальцы нейкай міфічнай істоты). Героі набіраюцца смеласці і пераступаюць мяжу сцэны, вырываючыся з-пад дыктатуры, якую ўсталяваў глядач-герой спектакля Адольф Клішэ. Але перад тым, як канчаткова сысці «ў жыццё», гартаюць тэлефонную кнігу, набіраюць нумар наўгад і пытаюцца ў таго, хто здымае слухаўку, пра тэатр. Адказваюць рознае.
Барэйкіс, сцвярджаючы «Не Тэатр», руйнуе тэатральныя прынцыпы і паняцці тэатральнымі сродкамі. «Тэлефонная кніга» — гэта тэатральны маніфест, адзінае «праграмнае» выказванне на Форуме. Праўда, маніфест не пакалення, а, хутчэй, асобы, некалькіх асоб. Маніфест, які пакуль што толькі адмаўляе, не прапануючы нічога канкрэтнага ўзамен, — але ведаючы рэжысёра Відаса Барэйкіса, можна не сумнявацца: ён прапануе.
Пяройдзем да наступнага экспаната — бліц-спектакль
Які ж маладзёжны форум без новай драмы? У конкурснай праграме яна была прадстаўлена расійскімі і нямецкімі драматургамі. З расійскіх хочацца адзначыць спектакль па п’есе Івана Вырыпаева «Ліпень» у пастаноўцы і выкананні Уладзіміра Снягурчанкі (Аўтарскі тэатр «Кацялок», Украіна) і спектакль — лаўрэат расійскай Нацыянальнай тэатральнай прэміі «Залатая маска» — «Экспанаты» па п’есе Вячаслава Дурнянкова ў пастаноўцы Марата Гацалава (Пракоп’еўскі драматычны тэатр імя Ленінскага камсамола, Расія).
Іван Вырыпаеў прызнаўся, што, напісаўшы п’есу «Ліпень», ён справакаваў сыход разбуральнай энергіі на гледача падчас выканання спектакля і па гэтай прычыне закрыў п’есу для пастановак. «Ліпень» Снягурчанкі быў зроблены значна раней і працягвае ісці, абвяргаючы думкі аўтара наконт свайго тэксту.
Аўтарскі тэатр «Кацялок» актыўна працуе з новай драмай, і кожны панядзелак гледачы могуць пачуць і пабачыць зусім новыя п’есы як украінскіх, так і замежных аўтараў (чыталі Наталлю Варажбіт, Івана Вырыпаева, Паўла Пражко, Марціна МакДонаха і іншых). У «Кацялку» актыўна працуюць з такой формай, як бліц-спектакль: пяць-шэсць рэпетыцый, базавая разводка мізансцэн, элементы сцэнаграфіі — і з тэкстам у руках на сцэну, да гледача.
Уладзімір Снягурчанка праігнараваў рэмарку драматурга пра тое, што тэкст павінна чытаць жанчына, і з поспехам пераадолеў небяспеку скаціцца да натуралізму ці стаць падобным да Вырыпаева, патрапіўшы ў палон да ўнікальнага рытму ягонага тэксту. Апроч тэатра Снягурчанка актыўна займаецца музыкай, з’яўляецца лідарам рок-гурта «Чацвёрты рэактар». Карыстаючыся адпаведнай тэрміналогіяй, у дачыненні да музычнага тэксту п’есы можна сказаць, што Снягурчанка зрабіў аранжыроўку «Ліпеня», вынайшаў рытм, які дазваляе ўспрыняць падзеі ірэальна і адчуць, разгледзець, асэнсаваць не разбуральную энергію, а каханне, шчасце і тыя прычыны, па якіх гэта ўсё дастаецца герою, хаця ніякіх падстаў для такой узнагароды лёсу аб’ектыўна няма і быць не можа.
У спектаклі «Экспанаты» Марат Гацалаў прадэманстраваў, як жыццё звычайных людзей можа пераўтварыцца ў музейны экспанат. У белым павільёне, своеасаблівай галерэйнай прасторы, разгортваецца канфлікт дзвюх сем’яў: Зуевых, якія не жадаюць, каб замежныя турысты прыязджалі разглядаць іх і быт расійскай глыбінкі як археалагічны помнік, і Марозавых, якія згодны на такое развіццё падзей і лічаць, што іх жыццё зменіцца да лепшага. У прынцыпе, прастора арганізавана такім чынам (сцэнаграфічна, мізансцэнічна — напрыклад, гледачы, перш чым заняць сваё месца, праходзяць праз горад, у якім жывуць героі), што ўсё, у яе патрапіўшае, робіцца экспанатам. Асаблівую цікавасць уяўляюць спосабы існавання акцёраў у навадрамнай рэальнасці — Гацалаў сутыкае традыцыйную ігру з пераўвасабленнем, калі выканаўца імкнецца адмыслова «абжыць» вербацім-тэкст.
Дарэчы, спосабам існавання адрозніваўся і «блок» новай нямецкай драмы. Беларускі «Офіс», які вельмі годна глядзеўся ў конкурснай праграме, спалучыў у сабе прыёмы псіхалагічнага тэатра і сацыяльнага навадрамнага. У грузінскім «Брыдкім» Марыуса фон Маенбурга (рэжысёр Давід Тавадзэ, Тэатр Каралеўскага квартала) усё падпарадкоўвалася дыктату формы, якая, з аднаго боку, стала трывалым каркасам для пастаноўкі, але з другога — не дала магчымасці праявіцца важным акалічнасцям сюжэта. Напрыклад, іроніі драматурга наконт актуальнага для сучаснага грамадства прынцыпу тыражнасці — твар Летэ перастае належаць яго ўладальніку і імкліва распаўсюджваецца сярод людзей, якія робяць пластычныя аперацыі.
Такім чынам навадрамная плынь Форуму стала адметнай праз пошук адэкватнай сцэнічнай мовы для яе ўвасаблення.
Пазітыў: празмерны, нармальны, класічны — і поўная яго адсутнасць
У праграме Форуму былі прадстаўлены і сучасныя п’есы, якія стылёва не належаць да новай драмы. Іх асаблівасцю можна лічыць відавочны пазітыўны пасыл, да якога не трэба дакопвацца і які не трэба даказваць, як у выпадку з «Ліпенем». Абодва гэтыя спектаклі былі высока ацэнены журы: другое месца прысудзілі «Пілігрыму» Хоўка Броса (рэжысёр Карліс Круміньш, Тэатр на вуліцы Гертруды, Латвія), трэцяе — «Палёту над горадам» Ануш Аслібекян (рэжысёр і адна з дуэта выканаўцаў Нарынэ Грыгаран, Ерэванскі дзяржаўны тэатр лялек імя Аванэса Туманяна, Арменія).
Пілігрым — гэта гісторыя пра тое, як чалавек ідзе да веры і ісціны: то набліжаецца да іх, то аддаляецца. Гісторыя вельмі камерная, літаральна для некалькіх радоў гледачоў. Часткова дзеянне разгортваецца на чорным стале пасярэдзіне пляцоўкі, дзе акцёры крэйдай малююць сюжэты вандровак па жыцці, а потым пераўтвараюць гэты стол у заднік. Але пры ўсёй філіграннасці выканання (чаго варта толькі тое, што ў фінале галоўны герой падыходзіць да кожнага з гледачоў, глядзіць акурат у вочы і кажа: «Ты» — рашыцца на такі сеанс адначасовай гульні і па-гросмайстарску выйграць яго няпроста) жанр прыпавесці не прадугледжвае развіцця думкі. А інтанацыя, з якой табе кажуць пра веру і чалавечае шчасце напачатку спектакля, ніякім чынам не змяняецца напрыканцы. Таму тэхнічна пастаноўка зачароўвае, але ідэйна — нагадвае візіт сумніўных людзей, што часам прыходзяць «паразмаўляць пра Бога».
«Палёт над горадам» — гэта мадэль свету сляпой закаханай дзяўчыны. Пастаноўка складаецца з дзвюх частак: першая — свет дзяўчыны да аперацыі, яе ўяўленні пра наваколле, увасобленыя на сцэне з дапамогай гукавога афармлення і рознакаляровых шнуроў, якімі на задніку-ліпучцы выкладаюць розныя выявы; другая — свет дзяўчыны пасля аперацыі, дзе яна бачыць свайго каханага і сыходзіць ад яго. Часткі вельмі кантрастуюць паміж сабой. Калі меладраматычнасць першай максімальна заглушана візуальна-гукавымі эфектамі і гісторыя дзяўчыны нагадвае спасціжэнне свету Амелі Пулен (толькі больш драматычна, паэтычна, узнёсла), то ў другой меладраматызм праяўляецца напоўніцу, дасягаючы піку дэманстрацыяй шагалаўскіх закаханых, што лунаюць над Ерэванам. Увогуле «Палёт над горадам» вельмі эфемерная, асабістая і кранальная гісторыя. Аднак надта рэзкі кантраст скіроўвае гледача ў бок меладрамы, замінаючы ўспрыняццю невядомага свету.
У прынцыпе, гэтыя пастаноўкі яшчэ раз пацвердзілі, што пра шчасце распавесці куды складаней, чым пра няшчасце, што прымусіць чалавека смяяцца куды складаней, чым прымусіць яго плакаць, і што пазітыўныя выказванні даюцца моладзі куды цяжэй, чым негатыўныя (нават цяжэй, чым новая драма, да якой зусім не проста «падабраць ключы»).
Што тычыцца класікі, то на Форуме яна была прадстаўлена выключна Шэкспірам і паддавалася выключна лакальным крытэрыям ацэнкі. «Кароль Рычард ІІІ» у пастаноўцы Вячаслава Чабатара (Дзяржаўны рускі драматычны тэатр імя А.П.Чэхава, Малдова), дзе падзеі развіваюцца ў глядзельнай зале, публіка сядзіць на сцэне, а Рычард раз’язджае на будаўнічым вазку, безумоўна, не наватарскі для тэатральнага працэсу постсавецкай прасторы, але гэта этапны спектакль для малдаўскага тэатра. Маладому і настойліваму Вячаславу Чабатару, на той момант выпускніку кішынёўскай Акадэміі музыкі, тэатра і выяўленчых мастацтваў, удалося зламаць шмат якія сцэнічныя і адміністрацыйныя стэрэатыпы.
Пастаноўка Азербайджанскага нацыянальнага драматычнага тэатра «Дванаццатая ноч, або Што заўгодна» стала ілюстрацыяй таго, што чакае стваральнікаў спектакля, якія ва ўсім ідуць за гледачом. Наўрад ці хто з ўдзельнікаў беларускага тэатральнага працэсу ў музычным афармленні спектакля можа выкарыстаць трэкі замежнай эстрады, аблюбаваныя кіроўцам маршрутнага таксі, а на паклоне — пусціць у залу паветраныя шарыкі. Але такі кіч на поўным сур’ёзе існуе на сцэне галоўнага азербайджанскага тэатра і карыстаецца поспехам у публікі. Ёсць падстава задумацца: ці не патрапім і мы калі-небудзь у пастку, якую расставілі для нас план па продажы білетаў, запаўняльнасць залы ды «рэйкунізацыя» краіны? Бо праблемы арыентацыі на камерцыйны поспех і вяртання маладых беларускіх рэжысёраў у «дагістарычныя часы» актуальныя ўжо сёння...
Я першы, я адзіны, я думаю
У выніку І Міжнародны маладзёжны тэатральны форум зрабіўся ўдалай спробай міжкультурнага дыялога і магчымасцю паглядзець на сваю работу ў міжнародным кантэксце. Арганізатары і журналісты актыўна выкарыстоўваюць лічэбнік у назве Форуму, спадзеючыся, што будзе і другі, і трэці.
Сёлетні «злёт» тэатральнай моладзі выявіў, што гэтая самая моладзь хоча выказвацца ад сябе асабіста і не схіляецца да праграмных дэкларацый (выключэннем стала толькі «Тэлефонная кніга»). Прычыны знаходзяцца лёгка — пакаленчаскія выказванні звычайна можна пачуць, калі людзей яднае нейкае грамадскае ўзрушэнне, катастрофа, а калі жыццё цячэ павольна, то кожны думае пра сябе, тым больш у эпоху суцэльнай персаніфікацыі. Моладзі, як і раней, падабаюцца дэструктыўныя рухі, і лепш за ўсё сёння яна раскрываецца ў «новай драме». Яна эксперыментуе і шукае новыя сцэнічныя інструменты, метады, сродкі. Моладзі ёсць пра што сказаць, і перад тым, як гаварыць, яна часам да месца, а часам не да месца карыстаецца запаветам Адольфа Клішэ з «Тэлефоннай кнігі»: «Падумай, перш чым лезці на сцэну!» Мы думаем...
Алена Мальчэўская