Спойлер: усё ўдалося, у чым, прызнацца, можна было і не сумнявацца. А тое, якія новыя адценні і павароты набыла вядомая гісторыя пра “тры карты” і некалькі трупаў (колькасць апошніх звычайна вар’іруецца), патрабуе куды больш падрабязнага разгляду. У тым ліку, на фоне разнастайных оперных пастановак (а П.Чайкоўскі, як вядома, і трагізму дадаў, увасобіўшы Германа ахвярай кахання, а не прагі грошай, і дзеянне перанёс на стагоддзе раней — у часы Кацярыны Вялікай). А таксама — на фоне таго россыпу ўзнагарод Нацыянальнай тэатральнай прэміі, што ў свой час назбіраў аднайменны спектакль Гродзенскага тэатра лялек, дзе Алег Жугжда сутыкнуў Пушкіна з Чайкоўскім (у тым ліку, на дуэлі).
Як высветлілася, патэнцыял анекдатычнай гісторыі, пакладзенай у аснову сюжэта, далёка не вычарпаны. Цяперашняя “Пікавая дама”, якую стваральнікі акрэслілі як “кітч” і “фантазія па матывах”, пярэсціць спасылкамі на М.Гогаля, Ф.Дастаеўскага, М.Чэхава і ўсё ХХ стагоддзе. На сцэнаграфію і акцёрскае існаванне моцна ўплывае эстэтыка тэатра лялек. Ёсць і шматлікія сплавы-повязі з пластычным тэатрам, музычным, дакументальным, аўдыё- (ёсць голас ад аўтара), тэатрам ценяў — ды літаральна з усім гістарычным зрэзам развіцця тэатральнага мастацтва. Адлік спасылак можна весці ад водгукаў старажытнагрэчаскіх трагедый і паратэатральных кірмашовых забаў, уключаючы “цырк з мядзведзем” (заўзятым граннем на балалайцы Мядзведзь, дарэчы, паходзіць яшчэ і ад булгакаўскага Шарыкава), да мастацтва “сіняблузнікаў”, гульняў Клуба вясёлых і знаходлівых, да сучасных квэстаў. Дый сярод герояў узнікаюць Ван Гог, Чаадаеў, Бродскі, Брытні Спірс (між іншым, у мужчынскім увасабленні) — праўда, усё гэта пацыенты псіхіатрычнага шпіталю (гледзячы на сцэну, так і хочацца сказаць — вар’яцкага дома), куды і перанесена дзеянне. А “лячэбныя працэдуры”, пачынаючы з прыняцця ванны, нагадваюць крутыя разборкі ці здзекі НКУС часоў сталінскіх рэпрэсій.
Прамовы згаданых знакамітасцяў, з’яднаныя тэмай суадносін асобы, грамадства, улады, закладзены п’есай постмадэрнісцкага ўхілу. Але ў сцэнічным увасабленні, візуальным рашэнні — постмадэрнісцкіх спасылак яшчэ больш. Шэрыя сцены, дзе ў куце сядзіць Герман (націск на другі склад, у рускамоўным варыянце — “нн” напрыканцы), вымушаюць узгадаць пецярбургскія “дамы-калодцы”. Потым яны ажывуць, пачнуць рухацца. А ў другой дзеі ўвогуле ўчыняць лавушку і расправу — на псіхалагічным і фізічным узроўнях. Ложак станцуе вальс-бастон. А разам з двума матрасамі-крыламі стане самалётам, угнаным “дысідэнтамі”. Карэта “для Ганны Фядотаўны” двойчы праедзе па авансцэне — маленькая цацачная на радыёкіраванні.
У рэальнасці ж графіня, падобная да змярцвелай лялькі з абвіслымі “цацачнымі” грудзямі, будзе ездзіць на інвалідным вазку (чарговая вострахарактарная, нечаканая роля Алены Крыванос: актрысу можна пазнаць хіба па голасе з выразным “мыканнем” замест размовы). Каб раскрыць таямніцу трох карт, Герман пагодзіцца на інтым са старой. А пісталет дастане, як пачуе ад яе адзіную зразумелую фразу: “Гэта быў жарт”. Пра тое, што пісталет быў не зараджаны, ён паўторыць пазней безліч разоў. Ды толькі каму тое прызнанне патрэбна? Галоўнае для ягонага атачэння — цяпер ужо “ўзаконеная” магчымасць не толькі “троліць” яго, націскаючы на сумленне і падштурхоўваючы да канчатковай страты розуму, а рэальна тапіць у ванне з вадой (што, прызнацца, рабілася і раней).
Рознабаковасць разгляду, імкненне ў тым ці іншым героі адначасова бачыць ахвяру і карніка прыводзяць да парных персанажаў, іх “люстэркавых” адбіткаў — хаця ўласна люстэркі і не скарыстаны. Герман існуе і як жывы чалавек (Максім Чарнюк), і як вялізная планшэтная лялька. Бы непрытомнае цела, яе выцягнуць на авансцэну яшчэ ў сярэдзіне першай дзеі і пакінуць там, здранцвелую, да канца спектакля. Выйдзе і Пушкін — у падвойным экземпляры: як дуэлянт і як майстра пяра. І раз-пораз, гэткім “лейтматывам”, мы ўбачым паміж імі дуэлі. А можа, спасылка на Пушкіна з Дантэсам, Анегіна з Ленскім? Праўда, лаюцца яны паміж сабой, мянушкамі адно аднаго ганьбяць.
Праходы санітара з авоськай, куды трапляе ўсё, што дрэнна ляжыць, ускрываюць тэму дробнага крадзяжу. Збіранне Мядзведзем бярозавага соку (Аляксандр Куляшоў, які адначасова, як некаторыя іншыя, заняты ў некалькіх ролях) закранае і экалагічную праблематыку, і сацыяльна-эканамічную. Папяровыя самалёцікі, якімі закідваюць акенца Lise (Лізавета Кароткая, у іншым складзе — Анжаліка Барчан), вядуць у дзяцінства з дзядуляй Фрэйдам. А можа, то папяровыя жураўлікі як сімвал міру? Як бы тое ні было, яны ўдала “рыфмуюцца” з далейшым самалётам-ложкам.
Кожны вольны трактаваць убачанае на свой манер. Такая “дэцэнтралізацыя” сэнсаў і тлумачэнняў толькі ярчэй падкрэслівае галоўную думку: усе дзеючыя асобы — пешкі, якімі гуляецца невядомы гіганцкі персанаж. Ссохлы, састарэлы Гулівер, мяркуючы па жылістых руцэ і ступні? Вядзьмарка-смерць, бо надта кастлявыя пальцы? Таямнічае Усёвідушчае вока, бо зрэнкі сочаць за дзеяннем у шчыліну? Д’ябал? Лёс, рок? А “дэтэктыўная” музыка Леаніда Паўлёнка ў спалучэнні з класічнымі цытатамі накшталт “Фартуны” К.Орфа яшчэ больш пашырае мастацка-сэнсавую прастору.
Наяўнасць вышэйшых сіл, што ўсім кіруюць, жорсткая субардынацыя паміж імі напоўніцу выяўляюцца ў апошнія імгненні фіналу. Спачатку ўсіх, уключаючы доктара і санітараў, клічуць “на працэдуры”. А потым яны разам з “галоўнай медсястрой”, што іх паклікала, пакорліва, з паніклымі галовамі сыходзяць чарадой углыб сцэны, падпарадкоўваючыся адно павольнаму руху шэрага ўказальнага пальца нябачнай пачвары. Цалкам гасне святло — усё, гэта канец. І адначасова працяг-пачатак нашых думак, што не адпусцяць пасля прагляду і прывядуць на спектакль зноў ды зноў.