У кожнага — свой шлях да радзімы— У школе я як дачка вайскоўца беларускую мову магла не вывучаць, але ўрокі не прапускала. І гэта, натуральна, спатрэбілася праз пэўны час. Вывучаць культуру народа і не ведаць ягоную родную мову — немагчыма. Праца ў музычнай рэдакцыі радыё, стасункі з беларускай інтэлігенцыяй, экспедыцыйныя вандроўкі і чытанне твораў Уладзіміра Караткевіча зрабілі сваю справу: даволі прыстойна, як падаецца, валодаю мовай і нават яе дыялектамі...
— У кожнага, відаць, свой шлях да радзімы і мовы. Чым вас найперш прыцягвае справа, якой займаецеся ўсё жыццё?
— Беларуская традыцыйная культура заслугоўвае бязмежнай павагі. Беларусы ў этнічнай сферы ўсяму свету давялі сваю крэатыўнасць і здольнасць да такіх мастацкіх выбухаў і ўздымаў, што калі ў цябе ёсць вушы, вочы і цікавасць да першароднага ды сапраўднага, дык міма такіх праяў прайсці проста немагчыма.
Крэатыўнасць — у крыві
— Ці ёсць у Еўропе аналагічныя прыклады захавання традыцый?
— Напэўна, не. Возьмем жніўную песню. Для “недасведчанага” вуха — гэта плач, енк, гора... Але пайшла б далей у тлумачэннях. Гэтыя песенныя інтанацыі — адны з глыбінных у народаў свету. І беларусы не проста здолелі іх захаваць, а — утварылі на гэтай падставе шырокі спектр разнастайных мелодый. Рыгор Раманавіч Шырма ў сваім чатырохтомніку выпісваў спалучэнні чатырох гукаў, з якіх беларусы пры розных спалучэннях рытмаў здабывалі безліч інтанацый, складалі і каляндарныя, і вясельныя, і радзінныя песні. Больш чым палова мелодый нашага фальклору заснавана менавіта на гэтых унікальных інтанацыях.
— Ва ўкраінцаў ці расіян хіба няма такога?
— Няма! Я ганаруся людзьмі, якія здолелі захаваць тое, што іншыя страцілі ў свой час. І ў гэтым — таксама асаблівасць ментальнасці. Беларусы спрадвек былі знітаваны з малой радзімай. Уплывы іншых культур не паўплывалі глыбока, як тое было, прыкладам, у Расіі, на душу народа. Фальклор, як і характар чалавечы, — паняцце бязмежнае. Хочаце адшукаць памяркоўнасць — адшукаеце. Нават праявы фемінізму знойдзеце! Дзе? У прыпеўках і жартоўных песнях! Тут нашы жанчыны іншым разам нават агрэсіўныя: і да дуба мужыка прывяжуць, і ў лес завязуць.
— А мужчыны сябе ў песнях хоць нейкім чынам праяўлялі?
— Вельмі па-рознаму. Калі песня дашлюбная, дык вельмі ўсё прыгожа гучала: “Я твае ножкі ў шапачку ўложу”... А за часам сямейнай будзённасці — больш стрымана ўсё... Зрэшты, нацыянальныя рысы характару адсочваюцца не толькі ў песні. Беларус — лірык. Але і гарэзлівасці хапае, бойкасці, упартасці нават. І гэта ў кожным фальклорным жанры добра бачна.
— Ці праўда, што ў нас каля тысячы назваў полькі было?
— Сапраўды. І ў гэтым — таксама доказ беларускай крэатыўнасці. Полька — чэшскі народны танец. А ў межах нашай краіны ён настолькі абеларусіўся, што стаў сапраўднай школай харэаграфічнай пластыкі многіх нашых нацыянальных танцаў... І вы ж, напэўна, ведаеце, што полька ў нас павінна быць “да ўпаду”: ці гарманіст потам сыходзіць, ці хлопец з дзяўчынай знемагаюцца. І гэта таксама менталітэт: танцаваць — як працаваць...
— Вельмі быў уражаны, калі пасля чарнобыльскай бяды пачуў на роднай Веткаўшчыне песню, дзе ёсць наступныя словы: “А чаму ж ты, душа, міма раю прайшла?..”. Беларускі фальклор і па сёння рэагуе на знакавыя падзеі нашага жыцця...
— І ў гэтым — ягоная унікальнасць. Перасяленцам баліць па кінутай малой радзіме. Іду аднойчы па Мінску, бачу — бабулька плача. Пытаюся: “Што здарылася?” Тая адказвае: “А дзетачка дарагая, не магу я жыць на гэтым камені!” Так што, калі казаць пра сучасны фальклор, у прыватнасці, вось пра гэтыя чарнобыльскія галашэнні, дык варта падкрэсліць: усё ўзнікае па ініцыятыве “знізу”, з духоўных народных глыбінь.
Пра турызм, секундарнасць і аўтэнтыку
— Лакальная традыцыйная культура не стала пакуль іміджавай для нашай краіны ў плане развіцця аграі экатурызму. У чым, на ваш погляд, прычыны?
— Я разумею, што неабходна развіваць сельскі турызм. Гэта індустрыя, дзе, безумоўна, сваё важкае слова павінны сказаць аддзелы культуры нашых райвыканкамаў. Тут і рака з рыбалкай, і лес з ягадамі ды грыбамі павінны быць задзейнічаны. І прысмакі нацыянальныя якраз дарэчы акажуцца, і адмысловыя інтэр’еры, а таксама — вырабы народных майстроў. Гэта праявы матэрыяльнай культурнай спадчыны. На гэтым можна і трэба зарабляць, арганізоўваць рабочыя месцы. На турыстычных пунктах павінны, як мне падаецца, выступаць фальклорныя ансамблі клубаў, пажадана — на мясцовым традыцыйным матэрыяле. Гэта цалкам рэальная рэч... Але гаворка — пра другасныя, секундарныя формы творчасці...
— Аўтэнтыка пры гэтым была і застаецца элітарнай?
— З вырашэннем гэтай праблемы ў Беларусі гадоў на 50 — 60 спазніліся. Цяпер мы актыўна ахоўваем нематэрыяльную культурную спадчыну. Ды на месцах спецыялістаў не стае. Аўтэнтычныя формы (гаворка — не пра клубныя віды дзейнасці!) на Беларусі захаваліся сям-там, так бы мовіць, у актыўнай форме (людзі па ўласнай ініцыятыве жывуць у адмысловым культурным рытме, які задае, у першую чаргу, Царква). Але мі ж п а к а л е н н а я трансляцыя традыцыйнай культуры на вачах перарываецца. І вось што мы маем на сёння: старыя людзі — носьбіты нацыянальнага мастацтва — яшчэ жывыя, але бацькі сённяшніх юнакоў і дзяўчат за савецкім антырэлігійным часам не сталі пераемнікамі сваіх бабуль і дзядоў, не здолелі перадаць культурную спадчыну сваім дзецям. Навідавоку “сіндром трэцяга пакалення”, якое можна навучыць не натуральным, унутрысямейным, шляхам, а больш штучным: унутрышкольным, гуртковым ці фестывальным спосабам, праз тую ж праграму “Традыцыйная культура і дзеці”. Але сацыяльная структура вёскі змянілася, з’явіліся новыя прыярытэты. У такіх умовах трансляцыя нацыянальнай культуры значна ўскладнілася. Я пераканана, што без працягу дзяржаўных і міжведамасных намаганняў нічога цяпер не зробіш.
Зберагае “Берагіня”
— З шасцітомніка “Традыцыйная мастацкая культура беларусаў” удалося выдаць толькі чатыры тамы. Што ў перспектыве?
— Засталіся два рэгіёны — Гомельскае Палессе і Падняпроўе, а таксама Цэнтральная Беларусь. Матэрыял сабраны, рэгіёны зацікаўлены ў падрыхтоўцы выдання... Шукаем цяпер шляхі, каб завяршыць серыю, паразуменне з абласнымі ўладамі ёсць.
— Але гаворкі пра далейшую навуковую дзейнасць пакуль няма?
— Няма. Але ніхто з нас, даследчыкаў, сваёй працы не кіне. Мы нават дыягназ самі сабе паставілі: “фальканутасць”. Аднак пра вялікія праекты застаецца толькі марыць. Няма і дапаможных адпаведных перадач на радыё, на тэлебачанні. Тым не менш, славуты наш філосаф, эстэтык, культуролаг Уладзімір Конан, разважаючы пра дзень заўтрашні нашай традыцыйнай культуры, упэўнены, што эстэтычны пласт народнага мастацтва ніколі не згубіць выхаваўчай жыццядайнасці і пераемнасці. Канешне, сучаснае вясковае дзіця не так шчыльна прывязана сёння да малой радзімы, яно едзе вучыцца ці працаваць у горад, збольшага там і застаецца. І тут вельмі важна, каб і ў вёсцы, і ў горадзе не прыпынялася эстэтычнае выхаванне падрастаючага пакалення.
— Для гэтага патрэбна...
— І нацыянальныя песні варта ведаць, і без танцаў народных не абысціся. Дзіця павінна ўмець і паясок беларускі сплесці. За ўсімі гэтымі навыкамі — Традыцыя, душа, нацыянальны характар. Прычым перадаюцца гэтыя ўменні адмысловым шляхам: з голасу на голас, з нагі на нагу, з рукі ў руку. Так, як і было на Беларусі спрадвеку. Так што школьныя фальклорныя гурткі, факультатывы — рэч на сёння, я пераканана, абавязковая. І грошай тут вялікіх не трэба, было б жаданне, а яно ў нашых энтузіястаў ёсць, і справа зрушыцца...
— Адзін з іх, як вядома, — этнахарэограф Мікола Козенка, што прыдумаў і ладзіць знакаміты Фестываль фальклорнага мастацтва “Берагіня”. Дарэчы, у “Куфрырадцы” сёння друкуюцца ўмовы правядзення і ўдзелу ў праграмах і намінацыях заключных мерапрыемстваў шостай па ліку “Берагіні”. Ваша стаўленне да фестывалю?
— Самае станоўчае. Гэта сапраўдны і эфектыўны прарыў у няпростай справе эстэтычнага выхавання нашых дзяцей. І мае фестываль самыя вялікія перспектывы. За гады ягонага існавання колькасць хлопчыкаў і дзяўчат, што навучыліся спяваць, танцаваць, граць на музычных інструментах і валодаць традыцыйнымі беларускімі рамёствамі, вылічаецца тысячамі.