Ад "Мачахі..." да "Нявесты..."

Фрагмент спектакля. Фота Таццяны Матусевіч

Апо­весць “Ма­ча­ха Са­ма­ніш­ві­лі” Да­ві­да Клдзі­яшві­лі бы­ла на­пі­са­ная ў кан­цы ХІХ ста­год­дзя — у 1897-м. Аку­рат праз па­ўста­год­дзя пе­ра­кла­дзе­ная на рус­кую мо­ву, увай­шоў­шы ў пер­шае рус­ка­моў­нае вы­дан­не аб­ра­ных тво­раў пі­сь­мен­ні­ка. Але па­пу­ляр­насць да гэ­та­га сю­жэ­та пры­йшла праз ад­на­ймен­ную гру­зін­скую кі­нас­туж­ку 1977 го­да — да­рэ­чы, так­са­ма з му­зы­кай Гія Кан­чэ­лі, але ў су­аўтар­стве з Джан­су­гам Ка­хі­дзэ. Не­ка­то­рыя з тых му­зыч­ных тэм бы­лі пе­ра­не­се­ны праз пяць га­доў у спек­такль Гео­ргія Таў­ста­но­га­ва ў ко­ліш­нім Ле­нін­гра­дзе. Асно­ву му­зыч­най ка­ме­дыі скла­лі п’еса і вер­шы, на­пі­са­ныя па­вод­ле апо­вес­ці вя­до­мы­мі рас­ійскі­мі ліб­рэ­тыс­та­мі Ба­ры­сам Ра­цэ­рам (да­рэ­чы, ро­дам з Тбі­лі­сі) і Ула­дзі­мі­рам Кан­стан­ці­на­вым. У ад­па­вед­нас­ці з жан­рам, тут моц­на пе­ра­йна­ча­ны сю­жэт, рэ­зка зме­не­ны на­строй і агу­ль­ны сэнс апо­ве­ду. За­мест па­ка­зу цяж­кага да­рэ­ва­лю­цый­на­га жыц­ця, ка­лі на­ра­джэн­не “не­пла­на­ва­на­га” хлоп­чы­ка вы­клі­кае падзел ма­ёмас­ці і ва­ро­жасць між ба­ць­кам і да­рос­лым сы­нам, у ка­ме­дыі зроб­ле­на пра­екцыя на рэ­аліі ХХ ста­год­дзя: акцэн­ту­юцца ўза­ема­адно­сі­ны па­ка­лен­няў, сквап­насць, інфан­ты­лізм мо­ла­дзі, імкнен­не сес­ці на ка­рак ма­ці (у да­дзе­ным вы­пад­ку ма­ча­се), цал­кам скі­нуў­шы на яе ўсю хат­нюю пра­цу і га­да­ван­не дзя­цей.

У цэн­тры ця­пе­раш­ня­га спек­так­ля аказ­ва­ецца та­кая акту­аль­ная сён­ня тэ­ма, што лі­та­ра­ль­на не сы­хо­дзіць з тэ­ле­экра­наў, як падзел спад­чы­ны між на­шчад­ка­мі. І ва­ры­яцыі на тэ­му ка­хан­ня, яко­му “ўсе ўзрос­ты пад­улад­ны”. Вя­до­ма, усё за­кан­чва­ецца не тра­гіч­ным шмат­кроп’ем, а хэ­пі-эндам — імгнен­ным дзі­вос­ным “пе­ра­вы­ха­ван­нем” ня­ўдзяч­най мо­ла­дзі, што спа­чат­ку ад­маў­ляе пра­ва ба­ць­кі на аса­біс­тае шчас­це.

Муз­ка­ме­дыя ішла па ўсёй Рас­іі і ў са­юзных рэ­спуб­лі­ках. У 1990 го­дзе бы­ла па­стаў­ле­ная ў на­шым На­цы­яна­ль­ным ака­дэ­міч­ным дра­ма­тыч­ным тэ­атры імя М.Гор­ка­га, пры­чым Мі­ха­ілам Ка­ва­ль­чы­кам. Ён вы­сту­піў рэ­жы­сё­рам і ця­пе­раш­няй прэм’еры ў Му­зыч­ным, пе­ра­асэн­са­ваў­шы, па ўлас­ных сло­вах, свой во­пыт і на­быў­шы но­выя ве­ды.

Га­лоў­най ге­ра­іняй но­вай вер­сіі ста­но­віц­ца му­зы­ка. Твор­часць Гія Кан­чэ­лі, гру­зін­ска­га кла­сі­ка і не­пе­раў­зы­дзе­на­га сім­фа­ніс­та ХХ ста­год­дзя, прад­стаў­ле­ная ў на­шым Му­зыч­ным упер­шы­ню. У жан­ры муз­ка­ме­дыі да­ўно пры­ня­тая пра­кты­ка пе­ра­йнач­ваць аркес­троў­ку, “пад­га­ня­ючы” яе пад склад свай­го аркес­тра. Наш тэ­атр на­быў парт­ыту­ру ў Бар­на­уле, у там­тэй­шым Алтай­скім дзяр­жаў­ным му­зыч­ным тэ­атры: тая бы­ла зроб­ле­ная па аўтар­скім кла­ві­ры кім­сь­ці з мясц­овых му­зы­кан­таў. Але наш ды­ры­жор-па­ста­ноў­шчык Мі­ка­лай Ма­ка­рэ­віч, які ня­даў­на спра­віў юбі­лей аўтар­скай ве­ча­ры­най у Мін­скім дзяр­жаў­ным ка­ле­джы імя М.Глін­кі, не про­ста пе­ра­пі­саў яе на­но­ва, упры­го­жыў­шы яркі­мі тэм­бра­вы­мі фар­ба­мі і пад­га­лос­ка­мі, а яшчэ і да­поў­ніў ну­ма­ра­мі, якіх у кла­ві­ры не бы­ло. Бо та­го па­тра­ба­ва­ла рэ­жы­сёр­ская кан­цэп­цыя спек­так­ля. У вы­ні­ку ўзнік­лі ўвер­цю­ра, дзе ад­на з уз­нёс­лых ме­ло­дый бы­ла пе­ра­роб­ле­ная ў лез­гін­ку, му­зыч­ны эпі­лог з той жа тэ­май, што ста­ла сво­еа­саб­лі­вым лей­тма­ты­вам, пра­цяг­лая плас­тыч­на міс­тыч­ная сцэ­на трэ­ця­га сну Пла­то­на, за­сна­ва­ная на шмат­ках-аб­ры­сах ра­ней­шай му­зы­кі спек­так­ля, за­па­ль­ныя тан­цы на асно­ве на­род­ных гру­зін­скіх тэм. Пра­ца М.Ма­ка­рэ­ві­ча ва ўсіх трох іпас­та­сях: ды­ры­жо­ра, аран­жы­роў­шчы­ка і кам­па­зі­та­ра — па­праў­дзе без­да­кор­ная. Адзі­нае — маг­чы­ма, трэ­ба бы­ло б кры­ху ўдас­ка­на­ліць па­ча­так дру­го­га акта, дзе бы­ло ска­рыс­та­на аркес­тра­вае су­пра­ва­джэн­не ад­на­го з ва­ка­ль­ных ну­ма­роў. Бо па­збаў­ле­ны ме­ло­дыі фраг­мент гу­чыць “без­абліч­на”, не да­па­ма­гае і ха­рэ­агра­фія.

Каб па­глы­біц­ца ў гру­зін­скую ку­ль­ту­ру, ха­рэ­огра­фы Мі­ка­лай і Юлія Мі­хай­ла­вы ад­мыс­ло­ва пра­йшлі кур­сы гру­зін­ска­га тан­ца. Але, пэў­на, па­тра­ба­ваў­ся час, яко­га не ста­ва­ла, каб ма­тэ­ры­ял стаў па­праў­дзе “іхнім”. Уз­нік­ла су­месь ні­яка­ва­та­га эстрад­на­га тан­ца ў лі­рыч­ных ну­ма­рах — і ўскос­ных спа­сы­лак на эле­мен­ты гру­зін­ска­га ў ма­са­вых сцэ­нах. Удзе­ль­ні­кі спек­так­ля спраў­ля­юцца з гэ­тым па-роз­на­му. У артыс­таў ба­ле­та, вя­до­ма, атрым­лі­ва­ецца ку­ды ле­пей, але ча­сам усё ж не ха­пае гру­зін­ска­га імпэ­ту. Ся­род спе­ва­коў — ува­гу пры­цяг­вае плас­ты­ка Лі­дзіі Ку­зь­міц­кай (Ме­ла­но), дзе да­сяг­ну­та вы­раз­насць кож­на­га ру­ху рук, Вік­то­рыі Жбан­ко­вай-Стры­ган­ко­вай (Эле­не) з яе лёг­кі­мі дроб­ны­мі кро­ка­мі сап­раў­днай гру­зін­скай па­вет­ра­нас­ці і па­лёт­нас­ці.

Гэ­тыя ж артыс­ткі раз­ам з Анто­нам За­янчкоў­скім (Бя­кі­на) вы­дат­на па­чу­ва­юць ся­бе ў рэ­аліс­тыч­ным клю­чы, цу­доў­на пе­рад­аюць зме­ны ду­мак і на­стро­яў сва­іх ге­ро­яў, ні­дзе не збі­ва­ючы­ся на за­ліш­нюю тэ­атра­ль­ную па­тэ­ты­ку. Астат­нія пер­са­на­жы вы­ра­ша­ны рэ­жы­сё­рам бо­льш у ка­міч­на-экс­цэн­трыч­най ма­не­ры. Кож­ны артыст (а іх два скла­ды) уно­сіць свае дэ­та­лі: хто­сь­ці бо­льш за­ся­ро­джва­ецца на акцёр­скай ігры, хто­сь­ці — амаль цал­кам на ва­ка­ль­най кан­ты­ле­не. Але ве­ль­мі ра­дуе, што ўсе доб­ра за­сво­ілі асаб­лі­вас­ці пра­цы з пад­гуч­кай і ўжо не імкнуц­ца, як гэ­та зда­ра­ла­ся ра­ней, кры­чаць у гар­ні­ту­ру. Да­па­маг­лі і вы­сіл­кі рэ­пе­ты­та­ра па сцэ­ніч­най мо­ве Во­ль­гі Бя­ль­мач: са­ліс­ты на­ту­ра­ль­на па­чу­ва­юць ся­бе не то­ль­кі ў спеў­ных, але і ў раз­моў­ных сцэ­нах. Уво­гу­ле амаль усе вы­ка­наў­цы — ку­ды ма­ла­дзей­шыя за сва­іх ге­ро­яў, і ў пе­ра­ўва­саб­лен­нях мо­ла­дзі ў ста­рых вы­ра­тоў­вае мас­так па гры­ме Люд­мі­ла Ба­са­лай — на­ча­ль­нік гры­мёр­на­га цэ­ха тэ­атра.

Кас­цю­мы Ільі Пад­ка­па­ева і час­тка сцэ­наг­ра­фіі Андрэя Ме­ран­ко­ва пе­ра­но­сяць гле­да­ча ў Гру­зію. Ве­ран­ды і бал­ко­ны з раз­ной арна­мен­ты­кай — аку­рат як у цэн­тры ста­ро­га Тбі­лі­сі. А вось драў­ля­ныя пла­ты са сла­неч­ні­ка­мі бо­льш па­су­юць “Вя­сел­лю ў Ма­лі­наў­цы”. Не ма­гу па­хва­ліц­ца, што аб’ездзі­ла цал­кам усю Гру­зію, але і ў му­зеі-скан­сэ­не, і про­ста ў вяс­ко­вых мясц­інах у во­чы кі­да­лі­ся ага­ро­джы, скла­дзе­ныя з ка­мен­ня ці на­ўпрост з бя­рэ­мя гал­ля-ла­мач­ча.

У спек­так­лі мно­га гу­ма­ру — не то­ль­кі ў тэк­сце, але і ўлас­на ў па­ста­ноў­цы. Раз-по­раз атмас­фе­ру раз­ра­джае га­ла­ва ка­ро­вы з-за ку­ліс: што ні ка­жы­це, а эле­мен­ты тэ­атра ля­лек яшчэ ні­ко­лі ні­ко­му не шко­дзі­лі. Але чым да­лей, тым бо­льш зра­зу­ме­ла, што нас упэў­не­на вя­дуць ад “па­смя­яцца” да “за­ду­мац­ца”: ад­ка­зам на бо­льш жар­тоў­ную пер­шую час­тку ста­но­віц­ца лі­ры­ка-фі­ла­соф­ская дру­гая, што ро­біць спек­такль пад­обным да гру­зін­ска­га тос­ту.

Ду­хоў­ны па­сыл ад­чу­ва­ль­ны на­ват па сцэ­наг­ра­фіі, дзе фун­кцы­яна­ль­насць (ло­жак пе­ра­тва­ра­ецца ў стол, а з пры­ста­са­ва­ны­мі па ба­ках ко­ла­мі — у арбу) спа­лу­ча­ецца з сім­во­лі­кай. На­паў­праз­рыс­тыя бе­лыя тка­ні­ны на за­дні­ку, што жы­вуць сва­ім жыц­цём, на­гад­ва­юць за­сне­жа­ныя гор­ныя вяр­шы­ні, аса­цы­ююц­ца з па­ха­ва­ль­ным са­ва­нам і ад­на­ча­со­ва вя­се­ль­ным вэ­лю­мам, бал­да­хі­нам над ка­лыс­кай не­маў­ля­ці, а ў пэў­ны мо­мант ста­но­вяц­ца сім­ва­лам ду­хоў­нас­ці. Сім­ва­ліч­ны­мі з’яўля­юцца і аб­ры­сы ма­гут­на­га дрэ­ва, і га­лі­ны, што ў дру­гой дзеі рас­цві­та­юць, і ліч­ба тры. Сноў пра­ро­чых у Пла­то­на (Сяр­гей Су­ць­ко, у іншым скла­дзе — Арцём Ха­мі­чо­нак) — тры. Па­сын­каў ва ўда­вы — трое. Вы­кра­да­юць ня­вес­ту — утрох. А га­лоў­нае — вы­явы трох муж­чын на не­вя­ліч­кай квад­рат­най су­пер­за­ве­се, дзе пра­соч­ва­юцца тра­ды­цыі іка­на­пі­су. Та­кая да­да­дзе­ная ў спек­такль ад­сыл­ка да свя­той Трой­цы кан­чат­ко­ва пе­ра­во­дзіць дзея­нне з ка­ла­рыт­най жан­ра­ва-по­бы­та­вай за­ма­лёў­кі ў пры­па­весць — пра тое, што падзя­ляць трэ­ба то­ль­кі лю­боў: та­ды яе для аб­одвух ба­коў ста­но­віц­ца бо­льш удвая. Ці ўсё ж утрая?