Cам дух гэтага свята застаецца нязменным

Ля Вечнага агню. 1963. Фота Юрыя Іванова

СУ­ХА­РЫК “АД ЗА­ЙЧЫ­КА”

Аку­рат за пяць дзён да па­чат­ку вай­ны мне споў­ні­ла­ся два га­доч­кі. Сям’я жы­ла ў Фе­адо­сіі, дзе ба­ць­ка пра­ца­ваў на­ча­ль­ні­кам цэ­ха на вай­ско­вым за­во­дзе. Раз­ам з яго аб­ста­ля­ван­нем і нас вы­пра­ві­лі ў эва­ку­ацыю ў да­лё­кі Ка­зах­стан.

На­ту­ра­ль­на, сам я гэ­та­га по­мніць не ма­гу: над­та ма­ле­нь­кі быў. Ад­нак ба­ць­кі по­тым рас­па­вя­да­лі кур’ёзны вы­па­дак. Ка­лі наш цяг­нік пры­быў на пе­рон го­ра­да Ура­льс­ка, па­чуў­ся моц­ны гу­док па­ра­во­за. Я ад­ра­зу сха­ваў­ся між ка­ле­няў ма­мы і за­кры­чаў: “Тлы­во­га!”.

Усе на­во­кал за­смя­ялі­ся: ні­якай тры­во­гі тут быць не маг­ло, гэ­та ж Ка­зах­стан, глы­бо­кі тыл. Але што зро­біш: тыя, чыё ма­лен­ства вы­па­ла на вай­ну, за­свой­ва­лі гэ­тае сло­ва ад­ным з пер­шых у жыц­ці. Па­ра­ход, на якім мы эва­ку­ява­лі­ся з Фе­адо­сіі, па­ста­янна ата­ка­ва­лі ме­сер­шмі­ты. На шчас­це, не па­тра­пі­лі.

Ва Ура­льс­ку мы жы­лі ў зям­лян­цы з печ­кай-бур­жуй­кай, чые ба­кі ад рас­па­ле­на­га ву­га­лю ста­на­ві­лі­ся чыр­во­ны­мі. Та­ту я амаль і не ба­чыў: на свой за­вод ён сы­хо­дзіў на зол­ку, а вяр­таў­ся по­зна ўна­чы. Але ча­сам пе­рад сном атрым­лі­ваў ад яго ка­ва­ла­чак іржа­но­га су­ха­ра. Ба­ць­ка ка­заў, што па да­ро­зе яму сус­трэў­ся за­йчык з ран­цам за пля­чы­ма, які пы­таў пра сы­на Юру і пра­сіў пе­рад­аць яму гас­цін­чык. Я ве­рыў. І да­сюль па­мя­таю смак су­ха­ры­ка “ад за­йчы­ка”. У той час ён зда­ваў­сая сап­раў­дным ла­сун­кам.

Якім бы­ло ва­еннае дзя­цін­ства? Ка­лі агу­лам — та­кім, як ва ўсіх. Двор, пры­яце­лі, са­ба­ка па мя­нуш­цы Ма­ёр… Ча­му і хто яго так на­зваў — не ве­даю. Га­лоў­нае, што ён быў нам вер­ным сяб­рам. Ка­лі дзе­ці чу­лі, як на ву­лі­цы да­но­сіц­ца пес­ня, усе ка­рас­ка­лі­ся на па­ркан — і Ма­ёр спра­ба­ваў ту­ды ўзлез­ці ўслед на на­мі.

Гэ­та спя­ва­лі на­ваб­ран­цы, якія ка­ло­на­мі ру­ха­лі­ся да вак­за­ла: “Вста­вай, стра­на огром­ная…”. На­кі­роў­ва­лі­ся яны на фронт.

На­зад мно­гія вяр­та­лі­ся ўжо без пе­сень. Па­мя­таю той гук, з якім ад бру­ка­ван­кі ўра­льс­ка­га рын­ка сва­імі дзе­ра­вя­чы­на­мі ад­штур­хоў­ва­лі­ся бяз­но­гія — яны пе­ра­соў­ва­лі­ся на драў­ля­ных па­мос­тах з ча­тыр­ма ко­ла­мі па ба­ках.

Вя­до­ма, ад­чуць усе жа­хі гэ­тай вай­ны на­поў­ні­цу нам не да­вя­ло­ся. У дзят­вы бы­ла свая вай­на — да­клад­ней, два­ро­выя гу­ль­ні ў “вай­нуш­ку”. “На­шы” су­праць “не­мцаў”… Зра­зу­ме­ла, “на­шы” за­ўсё­ды пе­ра­ма­га­лі — і не та­му, што бы­лі мац­ней­шы­мі. Про­ста, па­вод­ле ня­пі­са­на­га пра­ві­ла, урэш­це “не­мцы” па­він­ны бы­лі пад­няць ру­кі і за­кры­чаць: “Зда­юся!” Па­спра­ба­ва­лі б яны не здац­ца…

На­гу­ляў­шы­ся, я вяр­таў­ся да­до­му, дзе ба­ць­кі ўслу­хоў­ва­лі­ся ў гу­кі рэ­пра­дук­та­ра. Чор­ная та­лер­ка са шру­бам для рэ­гу­ля­ван­ня гуч­нас­ці ві­се­ла ў ку­це па­коя. Яна і сап­раў­ды бы­ла чым­сь­ці на­кшталт іко­ны, на яе ледзь не ма­лі­лі­ся. Асаб­лі­ва ка­лі гу­ча­ла звод­ка Саў­інфар­мбю­ро. Каб яе па­слу­хаць, да нас збі­ра­лі­ся ўсе су­се­дзі, якія не ме­лі ў ся­бе та­ко­га цу­да тэх­ні­кі.

Го­лас Ле­ві­та­на над­аваў усім нам упэў­не­насць, на­ват ня­гле­дзя­чы на тое, якія на­ві­ны ён да­но­сіў — ра­дас­ныя або сум­ныя. Вя­до­ма, дзе­ці час­та ўспры­ма­юць на­ва­ко­ль­ныя падзеі па рэ­акцыі сва­іх ба­ць­коў. І я цал­кам яе падзя­ляў — ха­ця і не ўсё разуме­ючы.

І вось той май­скі дзень… Зна­ёмы го­лас: “Вни­ма­ние, го­во­рит Мос­ква. 8 мая 1945 го­да в Бер­ли­не пред­ста­ви­те­ля­ми гер­ман­ско­го вер­хов­но­го ко­ман­до­ва­ния под­пи­сан акт о без­ого­во­роч­ной ка­пи­ту­ля­ции… Гер­ма­ния пол­нос­тью раз­гром­ле­на. Веч­ная сла­ва ге­ро­ям, па­вшим в бо­ях за сво­бо­ду и не­за­ви­си­мость на­шей Ро­ди­ны”.

Пра 9 Мая час­та ка­жуць сло­ва­мі Ула­дзі­мі­ра Ха­ры­то­на­ва: “Свя­та са сля­зь­мі на ва­чах”. Ма­гу за­свед­чыць: гэ­та сап­раў­ды так! Ся­род усе­агу­ль­най ра­дас­ці, якая аха­пі­ла наш го­рад, я ба­чыў слё­зы ў ва­чах ма­ту­лі. Яна пла­ка­ла па сва­ім бра­ці­ку Лё­ні, які за­гі­нуў у Ле­нін­гра­дзе.

Час, вя­до­ма, сці­рае ўсе пад­ра­бяз­нас­ці. Але тое 9 мая — у 1945 го­дзе — я згад­ваю да­сюль. Ха­ця мне та­ды яшчэ не бы­ло і шас­ці, я на­ват у шко­лу не ха­дзіў.

Панарама свята. Фота Юрыя Іванова

ВЕЧ­НАЯ МА­ЛА­ДОСЦЬ ВЕ­ТЭ­РА­НАЎ

Не ве­даю, як дзе, але ў на­шай сям’і Дзень Пе­ра­мо­гі адзна­ча­лі за­ўсё­ды — на­ват у тыя га­ды, ка­лі ён не быў вы­хад­ным. Ад­нак сап­раў­днае зна­чэн­не гэ­та­га свя­та мне ад­кры­ла­ся ўжо па­сля та­го, як у 1956-м я пад­лет­кам-дзе­ся­цік­лас­ні­кам пе­ра­ехаў у Мінск. Гэ­ты го­рад аб­раў мой ба­ць­ка: тут быў за­вод, на якім па­тра­ба­ваў­ся спе­цы­яліст яго­на­га про­фі­лю.

Нам да­лі но­вую ква­тэ­ру на пра­спек­це Ста­лі­на не­па­да­лёк ад плош­чы Пе­ра­мо­гі, дзе зу­сім ня­даў­на ўста­ля­ва­лі зна­ка­мі­ты ма­ну­мент. Шы­коў­ны пра­спект не мог не ўраж­ваць, ад­нак вар­та бы­ло ад­ысці ку­ды ўбок — і ты на свае во­чы ба­чыў сля­ды вай­ны: па­ра­не­ныя аскол­ка­мі да­мы, якія зеў­ра­лі пус­ты­мі ака­ні­ца­мі. Ды і стаў­лен­не да тых падзей у мін­чу­коў бы­ло тро­хі іншым — яны ўсё гэ­та не­пас­рэд­на пе­ра­жы­лі…

Ве­тэ­ра­наў па­мя­таю яшчэ па Ура­льс­ку. Па­мя­таю, з та­там мы за­ві­та­лі да ад­на­го тан­кіс­та, які вяр­нуў­ся ў зван­ні ка­пі­та­на і рас­па­вя­даў жы­выя кар­ці­ны з поля боя. Урэ­заў­ся ў па­мяць дроб­ны эпі­зод: ня­мец­кая ма­шы­на ахоп­ле­ная агнём, а двор­ні­кі на яе ла­ба­вой шы­бе пра­цу­юць па-ра­ней­ша­му.

Ад­нак у Мін­ску гэ­ты пі­етэт да ве­тэ­ра­наў ад­чу­ваў­ся не­як асаб­лі­ва. І ка­лі я стаў фо­та­ка­рэс­пан­дэн­там га­зе­ты “Зна­мя юнос­ти”, па­чаў шмат зды­маць бы­лых фран­та­ві­коў — што па­ста­янна раб­лю і да­гэ­туль. Пра­ўда, та­ды, у 1962 го­дзе, гэ­та бы­лі яшчэ да­во­лі ма­ла­дыя лю­дзі — ча­сам з га­рэз­лі­вай іскрын­кай увач­чу. Ко­ль­кі ся­род іх мне да­вя­ло­ся сус­трэць цу­доў­ных су­раз­моў­цаў!

9 мая я што­год ра­біў шмат парт­рэ­таў буй­ным пла­нам — і за­ўсё­ды з вя­лі­кім за­да­ва­ль­нен­нем. Але ад­ной­чы за­ха­це­ла­ся па­ка­заць маш­таб свя­та: тое шэс­це ве­тэ­ра­наў, якое за­паў­ня­ла га­лоў­ны мін­скі пра­спект. Мне ўда­ло­ся за­мо­віць бу­даў­ні­чы пад’ёмнік “Ма­гі­рус” з да­ўжы­нёй стра­лы ў 50 мет­раў. І ўзняў­шы­ся ажно да ня­бё­саў — пры­бліз­на на вы­шы­ню пту­шы­на­га па­лё­ту, — я зра­біў па­ру кад­раў, якія па­каз­ва­юць Дзень Пе­ра­мо­гі ў Мін­ску з гэ­та­га ра­кур­су.

Як і пла­на­ва­ла­ся, атры­маў­ся па­ра­дны, свя­точ­ны зды­мак. Але не раз у сва­іх фо­та­рэ­пар­та­жах для аген­цтва дру­ку “На­ві­ны” я па­каз­ваў так­са­ма і тра­ге­дыю вай­ны. Ні­ко­лі не за­бу­ду ад­ну сваю ге­ра­іню — жан­чы­ну, у якой ся­мё­ра бра­тоў за­гі­ну­лі на фрон­це. Та­ды, у па­чат­ку 70-х, яна яшчэ зу­сім ма­ла­дая — але на ду­шы та­кі боль…

Брэст, 9 мая 1984 года. Фота Юрыя Іванова

На ма­іх ва­чах ве­тэ­ра­ны ста­рэ­лі — і, на жаль, сы­хо­дзі­лі. Я раз­умеў, што важ­на па­спець. Ду­маў пра гэ­та і апы­нуў­шы­ся ў Брэс­це на­пя­рэ­дад­ні 9 мая 1984 го­да. Ля пры­ват­ных да­мкоў не­па­да­лёк ад крэ­пас­ці ўжо ва ўсю квіт­не­лі віш­ні — гэ­та ж наш бе­ла­рус­кі по­ўдзень. У па­вет­ры па­хла све­жас­цю і ма­ла­дос­цю.

І ў мя­не рап­там уз­нік­ла ідэя: зра­біць свя­точ­нае фо­та ве­тэ­ра­наў, якія зма­га­лі­ся за Брэст, ся­род тых са­мых ві­шань. Арга­ні­за­цый­ныя пы­тан­ні ўда­ло­ся вы­ра­шыць хут­ка, пра свае вы­дат­кі я не ду­маў. Ве­ль­мі ра­ды, што гэ­ты зды­мак і да­сюль яшчэ ча­сам з’яўля­ецца на пла­ка­тах і біл­бор­дах. Бо тэ­ма ве­тэ­ра­наў для мя­не — свя­тая. І ні­ко­лі не вы­чар­па­ль­ная. Лі­чу сва­ім аб­авяз­кам па­каз­ваць тва­ры тых ге­ро­яў, якія вы­зва­ля­лі на­шу зям­лю.

ДЗЕНЬ НЕ­ВЕ­РА­ГОД­НЫХ СУС­ТРЭЧ

Чым ад­мет­нае для мя­не свя­та 9 Мая, чым за­па­мі­на­ецца кож­нае з іх? Ды ха­ця б ты­мі па­праў­дзе ча­роў­ны­мі сус­трэ­ча­мі з не­ве­ра­год­ны­мі лю­дзь­мі, якія ад­бы­ва­лі­ся аку­рат на Дзень Пе­ра­мо­гі.

Ні­ко­лі не за­бу­ду, як у Мінск пры­ехаў Кан­стан­цін Сі­ма­наў — і я меў маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з ле­ген­дар­ным пі­сь­мен­ні­кам, які за­вяш­чаў па­ха­ваць ся­бе на Буй­ніц­кім по­лі пад Ма­гі­лё­вам.

Аль­бо зна­ка­мі­тыя пад­по­льш­чы­цы Але­на Ма­за­нік і Ма­рыя Осі­па­ва… Як вя­до­ма, яны аб­едзве спры­чы­ні­лі­ся да лік­ві­да­цыі ня­мец­ка­га гаў­ля­та­ра Ку­бэ, атры­ма­лі за гэ­та зван­не Ге­роя Са­вец­ка­га Са­юза. Але з тых ці іншых пры­чын пры­язныя ста­сун­кі па­між імі не на­ла­дзіл­ся. І вось мне па­шчас­ці­ла зра­біць ве­ль­мі рэ­дкі кадр, на якім яны раз­ам.

Алена Мазанік і Марыя Осіпава сярод ветэранаў. Фота Юрыя Іванова

Доб­ра за­пом­ні­ла­ся і сус­трэ­ча з Іва­нам Дзё­мі­ным. Бы­лы парт­ызан, ле­ген­дар­ны ды­рэк­тар МА­За, Ге­рой Са­цы­яліс­тыч­най пра­цы. Упі­ль­на­ваў­шы мо­мант, я зра­біў яго фо­та ў му­зеі гіс­то­рыі Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны… по­бач з яго­ным жа парт­рэ­там, які там та­ды вы­стаў­ляў­ся. Усё атры­ма­ла­ся зу­сім вы­пад­ко­ва!

По­тым мы раз­га­ва­ры­лі­ся. Я падзя­ліў­ся сва­ёй за­дум­кай: па­ко­ль­кі эмбле­май МА­За з’яўля­ецца зубр, ча­му б не змяс­ціць іх у ад­ным кад­ры? Спра­ва бы­ла то­ль­кі за тым, каб за­вес­ці са­ма­звал у Бе­ла­веж­скую пуш­чу і па­ча­каць, па­куль ён за­ці­ка­віць яе са­ма­га зна­ка­мі­та­га на­се­ль­ні­ка.

Мно­гім та­кая ідэя зда­ва­ла­ся су­цэ­ль­ным вар’яцтвам… але Іван Мі­хай­ла­віч за­ці­ка­віў­ся. А пры на­ступ­най сус­трэ­чы кіў­нуў га­ла­вой і за­даў кан­крэт­нае пы­тан­не: “Доб­ра, а ка­лі б вы ха­це­лі вы­ехаць?” Не ве­даю ча­му (мо­жа, ба­яўся, што ён пе­рад­умае?), я гэ­так­са­ма ра­шу­ча ад­ка­заў: “Па­сля­заў­тра!” Ён зноў кіў­нуў: “Не пы­тан­не!” І сап­раў­ды, праз дзень тры но­выя са­ма­зва­лы ру­шы­лі ў Бе­ла­веж­скую пуш­чу.

Яшчэ ад­на не­ве­ра­год­ная сус­трэ­ча — ды­рэк­тар НДІ не­ўра­ло­гіі Ігна­цій Анто­наў, які пер­шым у Бе­ла­ру­сі атры­маў зван­не на­род­на­га ўра­ча. Ка­лі я ра­біў пра яго фо­та­на­рыс, вы­яві­ла­ся, што ён быў ся­род тых тан­кіс­таў, хто пер­шым пра­ры­ваў­ся да Мін­ска 3 лі­пе­ня 1944-га. Пры­чым так зда­ры­ла­ся, што ка­ман­дзір ма­шы­ны быў за­бі­ты, і ва­енфе­ль­ча­ру Анто­на­ву да­вя­ло­ся ўзяць яго фун­кцыі на ся­бе. Але на ўскра­іне Мін­ска танк за­глох­нуў, і яго аб­агнаў той, які ця­пер ста­іць на па­ста­мен­це. З Ігна­ці­ем Пят­ро­ві­чам мы па­сля той сус­трэ­чы сяб­ра­ва­лі да апош­ніх яго дзён на гэ­тым све­це.

І асаб­лі­ва цёп­лым сло­вам зга­даю сва­іх ста­рэй­шых ка­лег — ве­тэ­ра­наў Вя­лі­кай Айчын­най. Ся­род іх — фо­та­ка­рэс­пан­дэнт “Чыр­во­най зме­ны” Фё­дар Ба­чы­ла, які пус­ціў пад ад­хон 28 ня­мец­кіх цяг­ні­коў, ле­та­пі­сец вы­зва­лен­ня Бе­ла­ру­сі Аляк­сандр Дзіт­лаў, бы­лы ва­енкор Мі­ха­іл Ана­нь­ін... Гэ­та лю­дзі, з які­мі мне па­шчас­ці­ла раз­ам свят­ка­ваць 9 Мая, пра­ся­ка­ючы­ся іх эмо­цы­ямі і на­піт­ва­ючы­ся ўспа­мі­на­мі.

Працяг тэмы — у газеце "Культура" №19 ад 7 мая.