“Пра­вей, 0,3! Агонь!”

Ад­ной­чы на­пя­рэ­дад­ні май­ска­га свят­ка­ван­ня Дня Пе­ра­мо­гі (гэ­ты быў 2010 год) я за­йшоў у май­стэр­ню Та­ра­са Мі­ка­ла­еві­ча (яна раз­мяш­ча­ла­ся ў на­шым до­ме на вул. Сур­га­на­ва, 42), каб па­він­ша­ваць яго са свя­там. У гэ­тай май­стэр­ні я бы­ваў час­та, бо мы бы­лі зна­ёмыя яшчэ з па­чат­ку 70-х га­доў. На гэ­ты раз мэ­та май­го ві­зі­ту — ад­на: па­слу­хаць і за­пі­саць рас­каз пра “яго вай­ну”, пра тое, як яна ад­бі­ла­ся на яго лё­се — жыц­цё­вым і твор­чым.

Перш чым па­чаць раз­мо­ву пра “доў­гія вёр­сты вай­ны”, я па­гля­дзеў у май­стэр­ні яго­ныя ра­бо­ты, зроб­ле­ныя ў фар­фо­ры, ша­мо­це, ка­ля­ро­вым шкле, крыш­та­лі. Мно­гія з іх я ба­чыў і ра­ней. По­тым мы вы­пі­лі ў го­нар Свя­та па чар­цы. Па­ра­жняк уваж­лі­ва па­гля­дзеў на мя­не і, раз­гла­дзіў­шы сі­вую ба­ра­ду, вы­ма­віў з усмеш­кай: “А я ве­даю, што ты ду­ма­еш. Хо­чаш за­пы­тац­ца пра вай­ну. Маю вай­ну. Зда­га­даў­ся? Зда­га­даў­ся... Ве­да­еш, вай­на — гэ­та жах­лі­вая рэч, са­мае вя­лі­кае лі­ха на зям­лі. Хто пра­йшоў вай­ну — ве­дае гэ­та. Ве­дае, што “кроў люд­ская — не ва­дзі­ца”, асаб­лі­ва ў мя­са­руб­цы біт­ваў. Ве­дае, што та­кое што­дзён­ны са­лё­ны пот. Што зна­чыць згу­ба бліз­кіх сяб­роў-ад­на­пал­чан, што та­кое фран­та­вое брац­тва, афі­цэр­скі го­нар і сал­дац­кая стой­касць. Але вось якая рэч па­ра­дак­са­ль­ная атрым­лі­ва­ецца. Іншым раз­ам ду­маю: ка­лі б не вай­на, ці стаў бы я мас­та­ком? Цяж­ка ска­заць...”

За­раз я апус­каю ўсе мае пы­тан­ні да су­раз­моў­цы і вы­бу­доў­ваю яго­ны рас­каз у якас­ці цэ­ль­на­га ма­на­ло­га.

“Крок на­пе­рад!”

...Я скон­чыў то­ль­кі 9 кла­саў. А ву­чыў­ся ў ся­ле Цяр­ноў­ка на Кі­еўшчы­не. Ба­ць­ка, пер­шак­лас­ны май­стар па па­ра­вых кат­лах, не­за­доў­га да вай­ны вяр­нуў­ся з Тро­іца-Пя­чор­ска­га ла­ге­ра, што ў Ко­мі АССР, дзе тры га­ды па па­клё­пе су­се­да ад­се­дзеў быц­цам бы за “анты­са­вец­кую агі­та­цыю”. Ма­ма — кал­гас­ні­ца, за­раб­ля­ла пра­цад­ні. Мой ста­рэй­шы брат Ва­ло­дзя ў 1940-м з’ехаў на Да­лё­кі Усход. Стаў ма­ра­ком-пад­вод­ні­кам. Во­сен­ню 41-га яго­ную часць кі­ну­лі на аб­аро­ну Мас­квы. Дзе­сь­ці пад Ва­ла­ка­лам­скам ён і за­гі­нуў... Дру­гі брат, Са­ша, да вай­ны слу­жыў у Ба­ра­на­ві­чах, у зе­ніт­на-арты­ле­рый­скім па­лку. Амаль усю вай­ну пра­йшоў, але ў баі за Сан­да­мір­скі плац­дарм у сту­дзе­ні 45-га быў па­ра­не­ны, тра­піў у шпі­таль, вы­жыў. Па­сля вай­ны пра­ца­ваў бу­даў­ні­ком. Па­мёр на ра­дзі­ме ў 1992 го­дзе.

...Доб­ра за­пом­ніў я пер­шы дзень вай­ны. 21 чэр­ве­ня ў су­сед­нім ся­ле Па­поў­цы мы арга­ні­за­ва­лі шко­ль­ны ве­чар з на­го­ды за­вяр­шэн­ня за­нят­каў. Ста­ві­лі спек­такль “Гі­бель эскад­ры” па п’есе Кар­ней­чу­ка, дзе я афар­мляў сцэ­ну, ма­ля­ваў на дэ­ка­ра­цы­ях мо­ра і ка­раб­лі. Ужо та­ды ў мя­не бы­ла ця­га да ма­ля­ван­ня. На дос­віт­ку пры­йшоў да­ха­ты. Не па­спеў за­дра­маць, як у ся­ло пры­ка­ці­ла па­ўта­ра­тон­ка па хлоп­цаў: трэ­ба бы­ло тэр­мі­но­ва вы­язджаць за 6 кі­ла­мет­раў на кал­гас­нае поле ка­сіць ка­ню­шы­ну, па­куль не вы­сах­ла раса. Па­ча­лі ка­сіць. На­строй вя­сё­лы, ба­дзё­ры. І тут у не­бе па­чу­лі гул са­ма­лё­таў. Гул як гул, ні­чо­га дзіў­на­га: па­блі­зу зна­хо­дзіў­ся аэ­рад­ром. Але са­ма­лёт так ніз­ка ля­цеў над зям­лёй, што мы раз­гле­дзе­лі на яго­ных кры­лах чор­ныя кры­жы. І ні­як не маг­лі да­ця­міць, што ўсё гэ­та зна­чыць... Пра са­мае гор­шае мы і пад­умаць не маг­лі. А ў 12 га­дзін па сель­скім ру­па­ры па­чу­лі пра­мо­ву Мо­ла­та­ва...

Нас, шко­ль­ні­каў, да­ста­ві­лі ў га­ра­док Сме­ла, гэ­та ў 12 кі­ла­мет­рах ад на­шай вёс­кі. А ад­туль пеш­шу мы ру­шы­лі ў бок Чар­ка­саў, каб па Дняп­ры да­брац­ца да Днеп­ра­пят­роў­ска. Па да­ро­зе за­на­ча­ва­лі, а ра­ні­цай на пе­ра­пра­ве праз мост нас за­спе­ла пер­шая бам­бёж­ка ня­мец­кай аві­яцыі. Ві­до­віш­ча, па­ві­нен ска­заць, не з вя­сё­лых. “Юнкер­сы” па­йшлі, па­кі­да­ючы па­сля ся­бе тру­пы ка­роў, ко­ней, аве­чак, сві­ней, якія па­во­ль­на плы­лі па той ра­цэ, да ся­рэ­дзі­ны якой “рэ­дкая птуш­ка да­ля­ціць”. На шчас­це, усе лю­дзі аца­ле­лі. Сло­вам, мы тра­пі­лі не ў вай­ско­вую часць, як ду­ма­лі, а ў не­йкі кал­гас на ўбор­ку пша­ні­цы. Уяў­ля­еш наш стан: ідзе вай­на, а мы ма­ла­дыя, зда­ро­выя, ду­жыя, па­це­ем пад со­нцам не­вя­до­ма для ча­го. Але хут­ка нас вы­клі­ка­лі ў рай­ва­енка­мат. Ка­жуць, хто скон­чыў 10 кла­саў — крок на­пе­рад. Па­едзе­це ў Хар­каў ву­чыц­ца ў аві­ятэх­ніч­нае ву­чы­ліш­ча. Астат­нія — па­куль на мес­цы. “Крок на­пе­рад” зра­бі­лі ўся­го шэсць ча­ла­век, я — у іх лі­ку: пры­йшло­ся схлу­сіць, што і я скон­чыў шко­лу. Маў­ляў, атэс­тат згу­біў па да­ро­зе...

Так я стаў кур­сан­там Хар­каў­ска­га аві­яцый­на­га тэх­ніч­на­га ву­чы­ліш­ча. Усё змя­ні­ла­ся не­ча­ка­на: на дос­віт­ку 24 кас­трыч­ні­ка, пе­рад са­май зда­чай го­ра­да во­ра­гу, нас раз­ам з тэх­ні­кай па­гру­зі­лі ў эша­ло­ны і — у Ся­рэд­нюю Азію, у Фер­га­ну. І там да лі­пе­ня 1942 го­да я пе­ра­вуч­ваў­ся “з са­ма­лё­таў на пуш­кі” — за­ймаў­ся ў арты­ле­рый­скім су­пра­ць­тан­ка­вым ву­чы­ліш­чы. На­па­чат­ку ве­рас­ня скон­чыў ву­чо­бу і пра­йшоў ка­рот­ка­тэр­мі­но­выя кур­сы Арты­ле­рый­скай Ака­дэ­міі Чыр­во­най Арміі імя Дзяр­жын­ска­га, якая та­ды дыс­ла­цы­ра­ва­ла­ся ў Са­ма­ркан­дзе.

Мой пер­шы бой

Ад­быў­ся ён ран­кам 19 ліс­та­па­да 1942 го­да под ста­ні­цай Клец­кай на не­вя­лі­кім плац­дар­ме ля До­на. На су­пра­ць­лег­лым бе­ра­зе ра­кі ата­ба­ры­лі­ся ру­мы­ны і іта­ль­янцы. Ноч­чу мы аку­рат­на пе­ра­пра­ві­лі па лё­дзе (ужо ста­ялі моц­ныя ма­ра­зы) на­шы 45-мі­лі­мет­ро­выя пуш­кі, так зва­ныя са­ра­ка­пят­кі. Тан­кі ж прай­шлі праз Дон кры­ху вы­шэй, па пан­тон­ных мас­тах. У 8 га­дзін па­ча­ла­ся на­ша артпад­рых­тоў­ка. Быў хмар­ны дзень, на зям­лі — сня­жок. Ва­ро­жая аві­яцыя з-за ніз­кай воб­лач­нас­ці не дзей­ні­ча­ла. Мы схо­ду ўвар­ва­лі­ся ў ва­ро­жыя тран­шэі і ў ру­ка­паш­ным баі зла­ма­лі су­пра­ціў­лен­не. Бы­ло шмат тра­фе­яў, але, га­лоў­нае, з’явіў­ся пры­ўзня­ты на­строй: мы, са­ла­гі, на­ву­чы­лі­ся біць во­ра­га! Ко­рат­ка ка­жу­чы, аб­арон­чая апе­ра­цыя Ста­лін­град­скай біт­вы скон­чы­ла­ся 18 ліс­та­па­да. Гэ­та зна­чыць, той пер­шы бой ад­быў­ся ў пер­шы дзень па­чат­ку стра­тэ­гіч­най на­сту­па­ль­най апе­ра­цыі на­шых Па­ўднё­ва-За­ход­ня­га і Да­нско­га фран­тоў. Ка­лі гэ­тыя фран­ты аб’ядна­лі­ся ў ра­ёне Ка­ла­ча, мая ба­та­рэя, за­няў­шы зруч­нае ўзвыш­ша ля ста­ні­цы Пес­ка­ват­кі, з ча­тыр­ма су­пра­ць­тан­ка­вы­мі “са­ра­ка­пят­ка­мі” вя­ла бой су­праць на­сту­па­ючых ва­ро­жых ся­рэд­ніх тан­каў Т-3 і Т-4. Яны стра­ля­лі па нас бры­зан­тны­мі (раз­рыў­ны­мі) сна­ра­да­мі, а я біў пра­мой на­вод­кай тра­сі­ру­ючы­мі і тэр­міт­ны­мі... Спа­ліў два тан­кі. Па­мя­таю, два фры­цы з лю­ка пад­бі­та­га Т-3 па­спе­лі вы­ска­чыць... Адзін во­кам­гнен­на ўцёк, сха­ваў­шы­ся ў чор­ным ды­ме па­жа­рыш­ча, дру­го­га я да­стаў стрэ­лам — не па­спеў ён ад­ско­чыць, так і за­стаў­ся ві­сець на раз­арва­най тан­ка­вай гу­се­ні­цы. Ка­неш­не, бы­лі стра­ты і ў нас...

Хут­ка наш полк рас­фар­ма­ва­лі, а мя­не кі­ну­лі ў са­мае пек­ла — не­пас­рэд­на на аб­аро­ну Ста­лін­град­ска­га трак­тар­на­га за­во­да, дзе на­ват у дні аса­ды го­ра­да ра­бо­чыя ўмуд­ра­лі­ся ра­ман­та­ваць на­шы Т-28 і Т-34... Лі­чы, гэ­та ўжо сэр­ца го­ра­да.

У са­мым пек­ле

У сту­дзе­ні 43-га ў ра­ёне за­во­да ішлі ве­ль­мі жор­сткія ву­ліч­ныя баі. Тут і ад­быў­ся мой апош­ні бой — 25 сту­дзе­ня 1943 го­да, лі­та­ра­ль­на за ты­дзень да ка­пі­ту­ля­цыі па­ўднё­вай гру­пі­роў­кі вой­скаў 6-й арміі ге­не­рал-фе­льд­мар­ша­ла Па­ўлю­са. На­шы “трыц­ца­ць­чац­вёр­кі” ата­ка­ва­лі не­мцаў, што за­се­лі ў за­ва­лах і тран­шэ­ях, а мы ўслед за тан­ка­мі ру­ха­лі пуш­кі. Гру­кат вы­бу­хаў, пу­шач­ныя, ку­ля­мёт­ныя і аўта­мат­ныя стрэ­лы, дым, агонь, па­ра­ха­вы агар, га­ра­чы по­пел... Сло­вам, пек­ла, якое і не сні­ла­ся Да­нтэ або Бос­ху. На ма­іх ва­чах гі­не мой та­ва­рыш — ра­да­вы Ва­ня Тка­ліч: ку­ля, ма­быць, снай­пе­ра па­цэ­лі­ла яму пра­ма ў лоб... А я іду на­пе­рад, ка­ман­дую на­вод­чы­ку: “Пра­вей, 0,3! Ля­вей, 0,5! Агонь!” Са­мае стра­шэн­нае ў гэ­тай за­ва­ру­се — мі­на­мёт­ны агонь. І сён­ня па­мя­таю гэ­тыя не­пры­емныя гу­кі мі­ны, якая ля­ціць: свіст і ша­ма­цен­не. Ка­лі мі­на свіш­ча — пра­ля­ціць мі­ма, ка­лі ша­ма­ціць — будзь на­па­га­то­ве: ця­бе, ня­год­ні­ца, шу­кае... І сап­раў­ды, ад­на мі­на пра­свіс­та­ла, раз­арва­ла­ся дзе­сь­ці зза­ду. Дру­гая пра­свіс­та­ла... А вось трэ­цяя за­ша­ма­це­ла — і, па­мя­таю, мя­не імгнен­на ага­лом­шы­ла дум­ка: мая, за­ра­за! У на­ступ­ную хві­лі­ну ад­чуў, што ні­бы пра­глы­нуў па­ла­ючы ме­тал... Шыя, лоб, ву­ха, ба­кі — усё ў кры­ві. По­бач у гус­тым ды­ме без­да­па­мож­на круж­ляе пад­бі­тая “трыц­ца­ць­чац­вёр­ка”, мая пуш­ка пе­ра­ку­ле­ная, тры хлоп­цы з май­го раз­лі­ку за­бі­тыя...

Са­ні­та­ры за­цяг­ну­лі мя­не ў блін­даж. Спа­чат­ку пад­ава­ла­ся, што я ра­не­ны ў рот. З цяж­кас­цю аб­апёр­ся на сцен­ку блін­да­жа і то­ль­кі та­ды ўба­чыў, што ле­вая ру­ка ўся чор­ная і зві­сае з пля­ча. І я яе зу­сім не ад­чу­ваю! Пад’еха­ла са­ні­тар­ная ма­шы­на-па­ўта­ра­тон­ка з ра­не­ны­мі, мя­не па­кла­лі ту­ды, а боль — стра­шэн­ны і не­вы­нос­ны... Ру­ку вы­да­ля­лі пад мясц­овым на­рко­зам: я кры­чаў, ма­цю­гаў­ся, бу­яніў, па­куль не па­чуў го­лас: “Та­ва­рыш Арлоў, да­йце лей­тэ­нан­ту агу­ль­ны на­ркоз...”

“Свой” Ста­лін­град

Ка­ра­цей ка­жу­чы, пры­вез­лі ў Ба­ры­саг­лебск, у вай­ско­вы шпі­таль, по­тым эва­ку­іра­ва­лі ў Са­ра­таў. По­тым — у го­рад Чка­лаў, апош­ні мой шпі­та­ль­ны пры­ту­лак. Тут у шпі­та­лі №1624 мне зра­бі­лі так зва­ную рэ­ампу­та­цыю (па­сля пер­шай апе­ра­цыі ра­на ні­як не за­жы­ва­ла). Ча­ты­ры ме­ся­цы не мог пад­няц­ца з лож­ка, і то­ль­кі по­тым па­сту­по­ва стаў на­бы­ваць ча­ла­ве­чы вы­гляд. У лі­пе­ні 1943 го­да, пе­ра­плыў­шы ра­ку Урал (пры­клад­на з па­ўкі­ла­мет­ра), ад­чуў ся­бе цал­кам зда­ро­вым ча­ла­ве­кам, хоць і без ру­кі... А ў ве­рас­ні да­слаў да­ку­мен­ты ў Мас­коў­скі інсты­тут дэ­ка­ра­тыў­на­га і пры­клад­но­га мас­тац­тва, які та­ды зна­хо­дзіў­ся ў эва­ку­ацыі ў Са­ма­ркан­дзе. Да­рэ­чы, там, у гэ­тым го­ра­дзе, я па­зна­ёміў­ся з Ві­та­лём Цвір­кам, з якім мы по­тым, ужо ў Бе­ла­ру­сі, ста­лі бліз­кі­мі сяб­ра­мі. Пра­ву­чыў­шы­ся не­ка­ль­кі ме­ся­цаў, на па­чат­ку 1944-га я раз­ам з інсты­ту­там вяр­нуў­ся ў Мас­кву.

Шэсць га­доў я зна­хо­дзіў­ся ў ко­ле та­кіх цу­доў­ных пед­аго­гаў, як Му­хі­на, Фа­вор­скі, Дэй­не­ка, Со­ка­лаў-Ска­ля... Па­сля аб­аро­ны дып­ло­ма мя­не на­кі­ра­ва­лі вы­клад­чы­кам у Львоў­скі інсты­тут пры­клад­но­га і дэ­ка­ра­тыў­на­га мас­тац­тва, дзе, да­рэ­чы, не­йкі час ма­ім сту­дэн­там быў Са­ша Кіш­чан­ка. По­тым атры­маў за­пра­шэн­не ў Бе­ла­рус­кі тэ­атра­ль­на-мас­тац­кі інсты­тут. З 1965 го­да жы­ву ў Бе­ла­ру­сі — на ма­ёй дру­гой ра­дзі­ме. Мно­га бы­ло ўся­ля­ка­га ў жыц­ці: і тра­гіч­на­га (стра­та жон­кі і сы­на), і свет­ла­га, та­му што ме­на­ві­та тут я стаў сап­раў­дным мас­та­ком. Але гэ­та ўжо іншая гіс­то­рыя...

А што ты­чыц­ца “свай­го” Ста­лін­гра­да, то яго я ні­ко­лі не за­бы­ваў. Для мя­не ста­лін­град­ская зям­ля — свя­тая. Што тут ка­заць? У 2003 го­дзе на­ват пры­свя­ціў юбі­лей­ную ва­зу — да 60-год­дзя раз­гро­му ня­мец­ка-фа­шыс­цкіх вой­скаў пад Ста­лін­гра­дам. Яна бы­ла ўра­чыс­та пе­рад­адзе­на ў дар го­ра­ду-ге­рою Вал­гаг­ра­ду ад го­ра­да-ге­роя Мін­ска. Мне як чле­ну дэ­ле­га­цыі і як аўта­ру тво­ра бы­ло ве­ль­мі пры­емна ўдзе­ль­ні­чаць у гэ­тай акцыі...

Ба­рыс КРЭ­ПАК