Міжваеннае мястэчка ў рэтраспектыве часу

№ 32 (1523) 07.08.2021 - 14.08.2021 г

19 ліпеня ў беларускай сталіцы адзначалі сумную і трагічную дату — васьмідзясятую гадавіну стварэння мінскага гета. Кажучы аб падзеях Халакоста, не варта забываць, што гэтая трагедыя не толькі забрала жыцці соцень тысяч беларускіх яўрэяў, але і амаль дарэшты знішчыла сляды іх багатай і неацэннай культурнай спадчыны. Тым не менш, цікаўнасць да яўрэйскай культуры ў Беларусі пакрысе адраджаецца. Сёння існуе мноства праектаў, накіраваных на яе захаванне і далейшае развіццё, прычым актыўна ўдзельнічаюць у іх не толькі яўрэі, але і беларусы, і прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў, што насяляюць нашую краіну.

/i/content/pi/cult/862/18302/024.jpg Акурат захаванню матэрыяльнай і нематэрыяльнай яўрэйскай спадчыны Беларусі ва ўмовах адсутнасці носьбітаў традыцыі была прысвечаная дыскусія, што адбылася ў сярэдзіне ліпеня ў рамках міжнароднага праекта “Штэтлфэст”, які ладзіцца Цэнтрам творчасці дзяцей і моладзі Барысаўскага раёна. Мэта праекта — даследаванне і рэвіталізацыя гарадскога фальклору і святочных традыцый. У рамках экспедыцый праекта яго каманда ў Беларусі наведала такія колішнія мястэчкі, як Зембін на Барысаўшчыне, Любчу на Навагрудчыне, Ізабелін, што ў Ваўкавыскім раёне, і шэраг іншых.

Адзінае месца ў свеце

Кажучы аб нематэрыяльнай спадчыне беларускіх яўрэяў, пачынаць варта, уласна, з мовы. Стваральнік ідыш-беларускага слоўніка, што выйшаў у Мінску ў 2008 годзе, мастак-рэстаўратар Аляксандр Астравух даследаваннем яўрэйскай спадчыны Беларусі займаецца яшчэ з познесавецкіх часоў, з 1983 года. Менавіта тады ён пачаў вывучаць ідыш — прычым пачыналася ўсё з традыцыйных песень, якія ўдалося запісаць ад апошніх нешматлікіх беларускіх яўрэяў, што ацалелі пасля вайны ў Мсціславе.

Росквіт яўрэйскай культуры ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы прыпаў на міжваенныя гады, калі ідыш меў статус адной з чатырох дзяржаўных моў рэспублікі (разам з беларускай, рускай і польскай), што было прадугледжана Дэкларацыяй аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь ад 31 ліпеня 1920 года. Савецкая Беларусь, такім чынам, была адзінай дзяржавай у свеце, дзе ідыш з’яўляўся дзяржаўнай мовай. Надпісы на ідышы былі змешчаныя на дзяржаўным гербе, на гэтую мову дубляваліся бланкі афіцыйных дакументаў, у рэспубліцы выходзілі газеты ды часопісы на ідыш і выдаваліся кнігі мясцовых яўрэйскіх пісьменнікаў ды паэтаў. У краіне дзейнічалі каля трох соцень школ, дзе навучанне адбывалася на ідыш, а таксама дзейнічаў Дзяржаўны яўрэйскі тэатр, які ставіў спектаклі на гэтай мове.

Яўрэі замежжа, якія наведвалі ў тыя гады Мінск і іншыя гарады БССР, прыходзілі ў захапленне, пабачыўшы на беларускіх вуліцах ідышамоўныя шыльды, альбо чуючы з вуснаў тагачаснага кіраўніка савецкай Беларусі Аляксандра Чарвякова прабачэнні за тое, што ён яшчэ дагэтуль не авалодаў мовай ідыш, і абяцаў вывучыць яе ў будучыні. На жаль, развіццё яўрэйскай культуры на ідыш пачало затухаць разам з пазбаўленнем гэтай мовы статусу дзяржаўнай яшчэ ў 1938 годзе, а пасля вайны, калі колькасць яе носьбітаў жахлівым чынам зменшылася, пачуць гэтую гаворку на беларускіх вуліцах можна было ўсё радзей. Тым часам, яўрэйская культура захоўвалася ў міжваенны час і ў асяродках па іншы бок Рыжскай мяжы — у Заходняй Беларусі, якая ў тыя гады ўваходзіла ў склад польскай дзяржавы.

Лёсы местачковай Атлантыды

Ваўкавыскі краязнаўца Мікалай Быхаўцаў, аўтар дзесяці кніг аб гісторыі Ваўкавыска і яго ваколіц, разважаючы аб гісторыі мястэчак Гродзеншчыны, адзначае, што звесткі аб тамтэйшай беларускай яўрэйскай грамадзе, на жаль, часта абсалютна страчаныя і не захаваліся ні ў адной з архіўных устаноў краіны. Прычына гэтага, бадай, у тым, што ў першыя ж дні пасля нападу гітлераўскай Германіі на Савецкі Саюз цэнтральныя часткі цэлага шэрагу мястэчак Заходняй Беларусі — Ваўкавыска, Поразава, Зэльвы, Свіслачы — былі знішчаныя нямецкімі бамбардзіроўкамі, і мясцовыя архівы былі незваротна страчаныя ў полымі пажараў першых дзён вайны.

Як прыклад характэрнага мястэчка з гістарычна істотнай доляй яўрэйскага насельніцтва Мікалай Быхаўцаў прапанаваў звярнуць увагу на Ізабелін. Гэтае паселішча ўпершыню згадваецца ў 1499 годзе, і тады было вядомае пад назвай Петуховічы альбо Петухова — назва паходзіла ад прозвішча яго тагачаснага ўладальніка, баярына Петуха. Першая згадка пра яўрэяў, якія жылі ў мястэчку, адносіцца да 1615 года, а ў 1670 годзе ў гістарычных дакументах згадваюцца ўжо не толькі паасобныя яўрэі, што жылі ў гэтых мясцінах, але і яўрэйская абшчына — кагал.

У 1750 годзе Ізабелін атрымаў сваю сучасную назву — паводле імені дачкі тагачаснага ўладальніка мястэчка, Яна Флемінга, Ізабелы. У 1795 годзе, калі Ізабелін трапіў пад уладу Расійскай імперыі, тут існавала ўжо сем фабрык і заводаў, і ўладальнікамі іх усіх былі яўрэі. Паводле першага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі, што адбыўся ў 1897 годзе, на той час у Ізабеліне яўрэі склада лі сорак пяць працэнтаў насельніцтва. Дарэчы, яшчэ адной істотнай этнічнай групай у Ізабеліне былі немцы, запрошаныя сюды ў XIX стагоддзі для працы на мясцовых фабрыках.

/i/content/pi/cult/862/18302/025.jpg Адметна, што ажно да 1934 года ў Ізабеліне не было касцёла — існавалі толькі праваслаўная царква (колішняя ўніяцкая), пратэстанцкая кірха і сінагога, а ўсе тамтэйшыя каталікі вымушаныя былі наведваць касцёл у Ваўкавыску, і там жа хавалі нябожчыкаў — сітуацыя даволі нетыповая для міжваеннай Заходняй Беларусі. Неўзабаве, аднак, быў збудаваны драўляны касцёл, і на гонар гэтай падзеі ў 1936 годзе мясцовы ксёндз Антон Германовіч зладзіў у мястэчку фэст — храмавае свята, якое адзначалася ў дзень памяці святых апосталаў Пятра і Паўла.

На кірмаш падчас святкавання сабралася столькі людзей з наваколля, што яны раскупілі ўсе тавары ў мясцовых гандляроў-яўрэяў. Захаваліся сведчанні, што ў выніку мясцовы равін звярнуўся да ксяндза з напаўжартоўнай просьбай, ці не мог бы ён ладзіць такія фэсты па тры-чатыры разы на год. На жаль, доўжыцца гэтай ідыліі мірнага суіснавання народаў заставалася нядоўга — увосень 1941 года ўсе яўрэі Ізабеліна і навакольных мясцін былі забітыя па загадзе нацысцкіх акупантаў.

Новы змест у старых мурах

Знішчаная яўрэйская цывілізацыя Беларусі, тым не менш, пакінула па сабе багата нямых сведкаў. Старшыня Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Антон Астаповіч адзначае, што важнай часткай працы па захаванні матэрыяльнай спадчыны беларускіх яўрэяў з’яўляецца наданне яе помнікам статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці пры абавязковай фіксацыі ўсіх асаблівасцяў гэтых аб’ектаў. Такім чынам падчас экспедыцый таварыства былі даследаваныя, напрыклад, сінагога ў Лужках — мястэчку каля Шаркаўшчыны, дзе нарадзіўся стваральнік іўрыта Эліэзер Бэн-Егуда, альбо міква (іўдзейская рытуальная ўмывальня) ў Зембіне.

У Магілёве з дапамогай спецыялістаў таварыства быў распрацаваны праект рэстаўрацыі сінагогі на колішнім сінагагальным двары ў гістарычным раёне Школішча — адзінага будынка, які захаваўся ад забудовы ўсяго гэтага раёну, хаця і ў дужа перабудаваным выглядзе. У выніку гэтаму каштоўнаму помніку яўрэйскай спадчыны Магілёва быў вернуты яго першапачатковы выгляд станам на канец XVIII стагоддзя.

Цяпер у колішняй сінагозе будзе адкрыты рэстаран — але Антон Астаповіч падкрэслівае, што, так ці іначай, наданне будынкам сінагог новых функцый — адзіная магчымасць іх зберагчы, бо колішнія сінагогі захаваліся нават у мясцінах, дзе сёння наогул не жыве ніводнага яўрэя. Да таго ж, справа ў тым, што сінагога ў іўдзейскай традыцыі не лічыцца храмам, а толькі малельным домам — таму традыцыйна ў гэтых будынках заўжды ладзіліся банкеты, падпісваліся гандлёвыя кантракты, яны мелі шэраг свецкіх функцый. Зрэшты, тое самае месцамі адбываецца і сёння — у мястэчках, дзе існуюць вялікія яўрэйскія грамады, якія валодаюць у тым ліку і гістарычнымі будынкамі сінагог — так, як у Пінску, Бабруйску альбо Гродне.

Удзельнікі дыскусіі пагадзіліся ў меркаванні, што адраджэнне яўрэйскіх традыцый сёння мусіць быць менавіта комплексным — спевы, танцы і святочныя традыцыі найлепей рэканструяваць у адпаведным архітэктурным асяроддзі, у тых будынках і гістарычных кварталах колішніх яўрэйскіх мястэчак, якія яшчэ памятаюць сваіх гаспадароў, вырваных з гісторыі краіны ў выніку трагедыі Халакосту. Таму для захавання яўрэйскай спадчыны Беларусі так неабходна надаваць увагу як матэрыяльным, так і нематэряльным яе праявам, якія застаюцца непадзельнымі і неад’емнымі адно ад аднаго. Гэтаксама, як непарушнай застаецца еднасць народаў, што стагоддзямі жылі на нашай зямлі, і сёння працягваюць мірна суіснаваць і дапамагаць захаванню агульных традыцый, нягледзячы на ўсе нягоды і трагедыі мінулага.

Аўтар: Антон РУДАК

Падзяліцца