У вёсцы Стрэнькі Рагачоўскага раёна нават стварылі “Музей беларускай лялькі” паводле кніжкі Зіміной. Але якраз беларускай традыцыі ў гэтым музеі амаль няма, яго стваральнікі нават не сабралі звестак пра ляльку ў сваім раёне. Між тым, менавіта ў беларусаў можна знайсці карані ўзнікнення лялькі, яе архаічнае выкарыстанне ў абрадах, якія захаваліся ў жывой традыцыі да нашага часу.
Слова шматзначнае
Лялькі з кніжкі Зіміной пачалі капіраваць, дзякуючы ў тым ліку семінарам і майстар-класам, якія прайшлі разам з прэзентацыяй. І гэта добра, бо стала модна рабіць лялькі і цацкі для дзяцей сваімі рукамі, жанчыны сталі вяртацца да традыцыйных рамёстваў. Самая простая і агульнавядомая ў народнай традыцыі да нашага часу — лялька-згортыш. Гэта першая лялька, якая трапляла ў рукі дзіцяці. Скручвалі яе са спадручных матэрыялаў — старога палатна, матчынай або бабулінай хусткі. Мяккая, цёплая, яна не магла прынесці шкоды малому, яе можна было разабраць і памыць пры неабходнасці.
Слоўнікі тлумачаць слова “лялька” ў беларускай мове ў некалькіх значэннях: як дзіцячую цацку ў выглядзе фігуркі чалавека, а таксама макет фігуры чалавека для тэатральных прадстаўленняў, ігрышч і падобнага. У другім значэнні мы ведаем выяву чалавека ў выглядзе агароднага пудзіла, батлеечных лялек, атрыбутаў традыцыйных каляндарных абрадаў. А такія абрады ў нашай краіне захаваліся яшчэ шмат дзе, нягледзячы на тое, што многае страчана па прычынах урбанізацыі, глабалізацыі ў галіне культуры, а таксама Чарнобыльскай катастрофы.
Пра немаўля таксама кажуць “ляля”, “лялька”. А яшчэ ў народзе “лялька” кажуць пра нешта вельмі прыгожае, прывабнае па знешняму выгляду: “дзяўчына прыгожая, як лялька”, “хата як лялька”. Гэтае значэнне ўзыходзіць да вобраза Вясны — юнай прыгожай дзяўчыны, якая зіхаціць на сонцы. Менавіта таму на Палессі існаваў звычай у дзяўчат упрыгожваць сябе бліскучымі пацеркамі. Блізкія па гучанні словы — гэта “лялець” (блішчэць на сонцы), лелека (бусел — ён, як вядома, прыносіць дзяцей). Але найперш трэба мець на ўвазе, што Ляля, Лёля — гэта імя багіні вясны ў дахрысціянскім пантэоне славянскіх багоў.
Багіня вясны
Расійскія даследчыкі Котавы ў кнізе “Русские обряды и традиции. Народная кукла” ў 2005 годзе пісалі, што “утеряны древние корни возникновения куклы”. Але менавіта беларусы захавалі слова “лялька”, якое сведчыць пра архаічныя карані яе паходжання. І не толькі слова, але і абрады з выкарыстаннем лялькі. У вёсцы Пералёўка Веткаўскага раёна яшчэ некалькі гадоў таму захоўваўся абрад “Ваджэнне і пахаванне стралы” на Ушэсце, у якім стралу сімвалізавала антрапаморфная лялька, якую выраблялі з травы і апраналі ў платочак і фартушок са шматкоў палатна.
Падобную па памеры ляльку (з далонь ці трошкі большую) рабілі яшчэ ў 90-х гадах мінулага стагоддзя са шматкоў фабрычнай баваўнянай тканіны ў вёсках Барталамееўка, Фёдараўка і іншых гэтага ж раёна. Ляльку скручвалі, як немаўля, з гэтых шматкоў (іх называлі “кітаечкі”) — твар з белай або шэрай тканіны, на галаве чырвоны платочак, абкручвалі тканінай іншага колеру. Такую маленькую ляльку-згортыш выраблялі пад спеў веснавых карагодных песень (іх называюць “лёлюшкі”), клалі ў скрыначку і неслі ў канец сяла, дзе закопвалі пасля таго, як паводзяць вакол яе карагоды. Закопваючы, галасілі па ёй: “Лялечка мая мілая, да схаваем цябе к Ушэсцейку. К Ушэсцейку, к налецейку, к такому врэмю, як сёлета. Прыйду к табе з сахою да буду гаварыць з табою…” Лялечку адкопвалі вясной на Дабравешчанне. Такім чынам, яна была ўвасабленнем Вясны і маркіравала перыяд народнага календара на Пасожжы — ад Дабравешчання да Ушэсця.
Жытняя баба
Першыя ў гісторыі лялькі выкарыстоўваліся ў абрадах, якія адпавядалі культу стварэння свету і культу продкаў. Ад іх прасілі добрага ўраджаю. На дажынках у Мастоўскім раёне з апошняй капы жыта рабілі Жытнюю бабу, падперазаўшы яе посцілкай і пакрыўшы “галаву” платком. Яе пакідалі ў полі як абярэг, пакуль не звязуць усе снапы. У іншых рэгіёнах жнейкі неслі Жытнюю бабу з поля ў хату гаспадара і ставілі на куце на час святочнай вячэры, прысвечанай дажынкам, а потым адносілі ў гумно. Жытняя баба — жаночая пара Жытня. Жыцень — бог Восені, які спрыяе росту і выспяванню збажыны, агародніны. Яго вобраз быў вядомы ў Мінскай і Магілёўскай губернях. На сучасным свяце працаўнікоў сяла “Дажынкі” вобраз Жытняй бабы захаваўся, хоць цяпер яе робяць з саламяных каткоў. Такімі саламянымі скульптурамі ўпрыгожваюць палі каля дарог, нагадваючы, што ўраджай сабраны і хутка свята ўраджаю. На Міншчыне ў жаночае адзенне жнейкі на дажыначнай талацэ апошні снапок неслі ў хату гаспадара — называлі яго Баба. Па заканчэнні святочнай вячэры адносілі Бабу ў гумно, каб яно заўсёды было поўным, а ўраджай багатым. Для багатага ўраджаю і як абярэг поля ў Бярэзінскім раёне 21 студзеня на заканчэнне Каляд усцягваюць на дуб, які стаіць адзінока ў полі, Каляду — ляльку ў жаночай іпастасі, зробленую з куля саломы ад дажыначнага снапка. Пры гэтым спяваюць песню, у якой просяць: “А ты сядзі высока, а ты глядзі далёка, каб ячмень і авёс вялікі рос, каб наша жыта каласілась, каб наша жыта не лажылась”. У вёсцы Новіны абрад “Цягнуць Каляду на дуба” існуе ў жывой традыцыі і мае статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці Беларусі.
Сімвал першага месяца
У вёсцы Бяляеўка Чачэрскага раёна існаваў абрад шчадравання “Цыганы”. Цыганы лічацца першапасяленцамі Еўропы, таму выкарыстанне гэтых масак у калядным карнавале звязваецца з продкамі. Чуюцца гукі шархуноў — і вось ужо пад вокнамі гурт спявачак, якія спяваюць песню-шчадроўку пра белага каня, затым просяцца зайсці ў хату пагрэцца. Адмовіць нельга, і гасцінныя гаспадары адчыняюць дзверы. Першым заходзіць Цыган з пугай у адной руцэ, люлькай у другой, за поясам кажуха — шматок саломы, на нагах боты. Гарманіст іграе, а Цыган адразу ж пачынае тупаць і стукаць пугай па падлозе (знак абуджэння зямлі ад зімовага сну). Цыганка з дзіцем-немаўляцем, а з ёй і 11 яе дачок адна за адной заводзяць кругавы карагод, спяваючы цыганскую песню. 12 дачок — гэта 12 месяцаў года, а лялька-немаўля — сімвал першага месяца, таму для малодшай дачкі Цыганка перш за ўсё просіць малачка або чым-небудзь адарыць. Зычэнні пасля абраду гучаць традыцыйныя, як і ўсюды — каб ураджай быў багаты, вялікі прыплод у хляве, каб сыноў пажаніць, а дачок замуж аддаць у новым годзе.
Увасабленне зімы
На Масленіцу амаль паўсюдна на Беларусі Зіму ўвасабляла лялька. Саламяную або зробленую з ануч, яе спальвалі на вогнішчы. Жывая традыцыя провадаў зімы і загукання вясны ў абрадзе “Чырачка” захавалася ў вёсцы Тонеж Лельчыцкага раёна, і яна мае статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці. Ляльку-снегавіка на поўначы Беларусі ў Шумілінскім раёне вазілі на саначках па вёсцы, і кожны гаспадар адбіваў ад яе па кавалачку, пакуль снежная іпастась Зімы не разваліцца. У Гарадоцкім раёне (некалі таксама ў Полацкім і Шумілінскім) на Масленіцу робяць пару саламяных лялек у рост чалавека, якія сімвалізуюць продкаў. Шмат гадоў традыцыя трывала захоўвалася ў вёсцы Маскаленяты Гарадоцкага раёна. У панядзелак маслянага тыдня памірае Дзед: старэйшыя жанчыны, папярэдне дамовіўшыся, робяць саламяную ляльку, апранаюць яе ў мужчынскае адзенне, кладуць на кут і галосяць, як па нябошчыку. Развітацца з ім прыходзяць і іншыя вяскоўцы. Толькі нехта зайшоў у хату — адна з жанчын дае зразумець, што Дзед быў яшчэ той гуляка… Кожнага, хто прыходзіў, надзялялі пэўнай роляй: хто праўнук, унучка ці ўнук, хто пляменніца, хто каханка… У Дзеда было шмат жонак і дзяцей, ён доўга жыў, але і работнік быў спраўны. Па ім усе галасілі скрозь смех, вусна экспромтам складаючы гісторыю яго жыцця. Потым аглядаў Лекар, адпявалі Поп і Дзяк. Затым Дзеда везлі ў саначках за сяло і закопвалі ў снег. Як і па сапраўдным нябожчыку, спраўлялі грамадзянскую паніхіду: ад прафсаюза выступаў старшыня і хваліў Дзеда як добрага работніка, працавітага чалавека і добрага сем’яніна. Вярнуўшыся дадому, спраўлялі памінкі ўскладчыну. Пасля трэцяй чаркі пачыналі весяліцца, танцаваць пад гармонік, спяваць. Праз тыдзень у панядзелак памірае Баба — яна на Масленіцу сырніцай падавілася. Яе хаваюць гэтак жа, як і Дзеда. Такім чынам, гэты абрад маркіруе межы свята Масленіцы, а Дзед і Баба сімвалізуюць прапродкаў роду чалавечага, у якіх просяць добрага ўраджаю, здароўя і працягу роду. Гэты абрад яшчэ спраўляюць у адной з вёсак Гарадоцкага раёна, ён нават мае статус нематэрыяльнай культурнай каштоўнасці, але на пахаванне Бабы ў мясцовай супольнасці ўжо не хапае ні сродкаў, ні жадання паўтараць карнавальнае дзейства, таму трэба лічыць, што гэтая традыцыя затухае. Хоць магла быць адноўленай пры пэўных намаганнях вясковай супольнасці і культработнікаў раёна.
Рэгіна ГАМЗОВІЧ
Фота аўтара