Не сумаваць па страчаным, незваротным…

№ 37 (1424) 14.09.2019 - 20.09.2019 г

Да 80-годдзя ўз’яднання Усходняй і Заходняй Беларусі
Амаль у кожным горадзе, у мястэчку Беларусі, — а ў заходніх абавязкова! — ёсць вуліца “17 верасня”. І яны ніколі не будуць перайменаваныя, як, скажам, у Маскве вуліцы “25 кастрычніка”, што побач з Краснай плошчай, вярнулі былую назву “Нікольская”. Чаму такая ўпэўненасць? А таму, што ў 1921-м па Рыжскай дамове разарваная Беларусь, што амаль 20 гадоў была пад Польшчай, урэшце аб’ядналася, каб ужо назаўсёды стаць адзінай. І таму ў гісторыю краіны ўвайшла светлая дата.

/i/content/pi/cult/762/16487/24.JPGМы, прышлыя

Усё ў людскіх лёсах выпадкова, нават, па сутнасці, і зачацце кожнага з нас, і з’яўленне на свет.

Не буду ўзгадваць безліч прыкладаў, зірну на выпадковасці ўласнага лёсу. Бацька, які нарадзіўся яшчэ ў царскім Тыфлісе, юнаком апынуўся ў Баку, дзе 20 гадоў займаўся адказнай абарончай працай. У 44-м яго выклікалі ў Маскву. Генерал загадаў:

— Трэба на вызваленых ад фашыстаў тэрыторыях узнімаць абарончую работу. Арлоў, на выбар табе: Вялікія Лукі, Гродна, Белгарад. У калідор — і праз дзесяць хвілін агучыш сваё рашэнне.

Каго тата сустрэў у калідоры? Канешне ж, тых, хто толькі-толькі вызваляў краіну. Яны ж і параілі:

— Белгарад — ушчэнт зруйнаваны. Вялікія Лукі — проста вялікая вёска. Гродна — ацалелы культурны горад з помнікамі сярэднявечча. Арлоў, давай, — толькі Гродна!

Бацька яго і абраў. Так на Вялікдзень 26 красавіка 1946-га я малы апынуўся ў цудоўным горадзе, які лічу сваім родным. Апынуўся ў Беларусі, вядома ж, — выпадкова!

Дзякуй, тата, за выбар!

Гродна, якога ўжо няма

…Простай чыгункі на Гродна не было, таму ехалі праз Вільню. З Парэчча за вокнамі вагона спрэс пацягнулася тое, што бачыў толькі на ілюстрацыях Васняцова да рускіх народных казак — лес!

Гродна, вакзал, з якога праз дзесяць гадоў пачнецца маё кінематаграфічнае існаванне. Перад ім круглая клумба з бюстам Сталіна. Тут канцавы прыпынак аўтобуса (маркі ГАЗ-03-30), які потым рушыць праз увесь горад, а як адбудуюць узарваны мост, дык і за Нёман, міма тытунёвай фабрыкі да станцыі Ласосна.

Маставыя крыты не звыклым мне бакінскім асфальтам, а — брукаванкай.

Назвы вуліц, нязвыклыя на слых: Рэйманта, Славацкага, Ператца, Жэромскага, Ажэшка ці ўвогуле з прыкметай Сярэднявечча: Замкавая, Цагляная, Піўная, Гарбарская, Мядовая, Грандзіцкая, Віленская (маё фота 1956 года: Віленскі завулак).

А вуліца, дзе мы жылі, — Ясная.

/i/content/pi/cult/762/16487/25.JPGАд вакзала па вуліцы Ажэшка да Пакроўскай царквы — паабапал аднапавярховыя дамкі, быццам каменныя. Але гэта падман, “вынаходніцтва” губернатара-хітравана Тызенгаўза: каменны толькі ўражваючы фасад, а тры астатнія сцяны — драўляныя. Чамусьці ўжо ў нашы часы іх зруйнавалі, хаця мог бы раён стацца сваеасаблівым, як у Мінску Траецкае прадмесце. Добра, што пакінулі хоць адзін такі дамок — цяпер як экспанат.

Ад царквы і Дома афіцэраў бугрысты каменны брук маставой змяняўся шчыльна падагнанымі каменнымі брускамі. Невялікая зала Дома афіцэраў доўгі час была адзінай у горадзе канцэртнай пляцоўкай — там я не прапускаў аніводнага гурта гастралёраў.

Далей злева — дом пісьменніцы Элізы Ажэшка, адданы дзецям: Дом піянераў. Там я наведваў гурткі: музычны, авіямадэльны, драматычны — гэты вёў будучы народны артыст БССР Юрый Сідараў, аб чым мы, у новыя часы сутыкаючыся ў Рускім тэатры Мінска, з замілаваннем узгадвалі. Калі пашыралі вуліцу, знакавы дом на колькі метраў ссунулі ўглыб саду. У доме і цяпер з раніцы да вечара чуюцца звонкія дзіцячыя галасы.

За стыльным шэрым бюстам зямлячкі Ажэшка, які невядома як захаваўся падчас акупацыі, месціліся дзіцячыя дамы: жылі там дзеці-безбацькоўшчына, ахвяры вайны. Было сумна глядзець, калі шпацыравалі парамі, усе аднолькава апранутыя, — “як з дзетдома”, пайшло з тых часоў параўнанне.

Ля ўваходу ў гарадскі парк (маё фота 1956 года) стаяла бочка на колах з незразумелым надпісам “Морс”. Аказалася, смачна: нязвычны натуральны сок невядомай мне журавіны. Другі напой таксама называўся нязвыкла: “сітро”.

У парку — тыпавая скульптура: Ленін і Сталін побач, як закаханыя, на лавачцы. Пасля “развянчання” культа Сталіна доўга не маглі ўлады вырашыць: як адрэзаць “культ”, пакінуўшы Ільіча? Праз колькі гадоў “закаханыя на лавачцы” адной ноччу ціха зніклі, абодва.

Перад паркам плошча, тады Леніна, цяпер Тызенгаўза, на ёй сціплы тыпавы помнік Ільічу. Але калі паглядзець на пастамент правадыра з боку, то на мармуровых брусах выяўляліся дрэнна зцясаныя кручастыя пісьмёны. Дазналіся потым: гэта надмагіллі з габрэйскіх могілак — яны, вялікія па плошчы, раскінуліся непадалёк ад нашага дома. Цяпер там стадыён, — дзікунства, вядома.

/i/content/pi/cult/762/16487/26.JPGНа рагу-павароце з Ажэшка на Савецкую доўга яшчэ частаваў гарадзенцаў марожаным сівы чырвонатвары гандляр-прыватнік — “перажытак уласніцтва”. На яго калясцы з лядоўняй наўскос напісана: Lody. Доўгай лыжачкай-паўшар’ем заграбаў тыя “лёды” — рознага колеру і рознага смаку! Стаяў ён ля ўваходу пад шыльдай “ЗАГС”. Над уваходам навісаў вялікі балкон з кветкамі, а там часта голасна лаяліся і біліся муж з жонкай — апошняе папярэджанне маладзёнам, што рушылі ў ЗАГС.

Пачыналася вуліца з гатэля і рэстарана, а далей… Далей была ўстанова, якую я наведваў амаль кожны дзень: кінатэатр “Спартак”. Ды што “кожны дзень”: у зале без вентыляцыі я праседжваў па два — тры сеансы запар, да галаўнога болю.

Там меўся буфет, і калі ў першы дзень паказу новага фільма наладжваўся культпаход радзіны Арловых, тата даваў сербануць піва з гранёнага куфля. Падчас чакання сеанса круцілі песенькі з грамплыт, што ўжо меліся ў нас дома. У зале, найдалей ад экрана, існавалі ложы, адкуль было бачна і чутна найгорш, але — прэстыж!

Савецкіх карцін здымалася няшмат — “Кубанскія казакі”, “Кавалер Залатой зоркі”, “Клятва”, а пасляваенны кінапракат ратавалі стужкі, што пачыналіся надпісам “Гэты фільм узяты ў якасці трафея пасля разгрому Савецкай Арміяй нямецка-фашысцкіх войск пад Берлінам у 1945 годзе”. Ні прозвішча акцёраў, ні стваральнікаў, нават назвы былі змененыя: дазнайся, якой краіны прадукцыя — трафей і ўсё тут!

Але я хутка стаў “кіназнаўцам”: нейкім чынам трапляючы ў кватэры дасведчаных гарадзеньскіх пані, я корпаўся ў падпісках даваенных часопісаў Kino і, паступова вывучваючы польскую мову, тлумачыў сябрам прозвішчы акцёраў, сапраўдныя назвы карцін. Зруйнавалі “Спартак”, цяпер на яго месцы ГУМ.

На гэтай цэнтральнай, яўна ўжо перайменаванай, Савецкай — крамачкі на ўсіх першых паверхах дамоў: “Кніжны” з калекцыённымі паштовымі маркамі, “Культтавары” з грамплытамі, якія буду часта наведваць.

У скверыку перад рэдакцыяй “Гродненской правды”, дзе — пазней дазнаўся — працаваў Васіль Быкаў, усталявалі бюст Сталіна. У 61-м развянчалі культ асобы, і бюст знік. П’едэстал доўгія гады стаяў пусты, хлопцы са смехам узнімалі-ставілі туды сваіх дзяўчат і фатаграфавалі — была такая завядзёнка. Урэшце месца заняў бюст земляка — маршала Сакалоўскага.

Далей па гэтым жа баку стаяў вялікі зруйнаваны белы дом, адзін з нешматлікіх разбураных у вайну. А на тратуары перад ім года да 48-га ляжаў вялікі цяжкі камень з выбітымі арлом са свастыкай. Людзі, мінуючы месца, абавязкова імкнуліся наступіць на яе.

На Савецкай плошчы, кажуць, быў рынак, кірмаш. Між рэшткамі гандлярных радоў ляжалі вялікія скрыні: абсталяванне, станкі для тонкасуконнага камбіната.

Мост праз Нёман узарваны, сувязь з той часткай горада па часовым, наплаўным.

Яго развадзілі, калі ўверх па плыні, ажно да Мастоў, ішлі параходы. Так, у Гародне было параходства, уласная флатылія! На трохкалёсных, падобных, як у фільме “Жорсткі раманс”, “статках-лайнерах” мы каталіся: амаль аднатыповыя “Мельнікайтэ” і “Летувайціс”, і вялікі карычневы “Пушкін”. Уніз па Нёмане яны шлёпалі пліцамі ажно да Балтыкі, пакуль раку пад Каўнасам не перагарадзіла плаціна ГЭС. Палубы заўсёды былі поўныя пасажыраў, пераважна сялян: рушылі звычайна з мэтамі гандлю, з цяжкімі клункамі.

Захаваўся ля чыгуначнага моста будыначак былога рачнога вакзала, дзе тады грымела музыка і працаваў буфет.

На Савецкай плошчы — былая Баторыя — чатыры Божых дома. Той, на месцы якога цяпер тэатр, зруйнаваны даўно: на сценах выраслі досыць тоўстыя дрэўцы. Фара Вітаўта, якая перабудоўвалася ў гарнізонны праваслаўны сабор, затым зноў станавілася касцёлам, стала сховішчам спісанай трафейнай і савецкай ваеннай тэхнікі для ДОСААФа (маё фота 1956 года). 29 лістапада 1961 сапёры яе ўзарвалі. Цяпер там сквер, але на сцежках чырвоны друз ад дахавай чарапіцы. Два астатніх — Катэдра і Бернардзінскі — сёння аб’екты наведвання і вернікамі, і турыстамі.

Рана-раніцай пачынаўся перазвон, на слых распазнавалі: о, гэта Фарны касцёл, а гэта званы Пакроўскай царквы — трэба ўставаць. А ўслед завывалі гудкі: о, гэта кожзавод, а гэта гудок мясакамбіната — трэба збірацца ў школу. З нейкага года званы забаранілі і праваслаўным храмам, і каталіцкім касцёлам — час абвяшчала радыё.

На тыя часы мой горад яшчэ адрозніваўся ад астатніх “саветызаваных” гарадоў Беларусі. У ім яшчэ дажывалі нясцёртыя рысы правінцыйнай “еўрапейшчыны”. Што было адметным?

Канечне, архітэктура былых часоў: велічныя барочныя касцёлы, двухпавярховыя дамы, што тут называлі “віллы”, і ў якіх вольна жылі па адной прывеліяванай радзіне на паверсе.

А яшчэ — звычаі, этыкет: нават мае, прыехаўшыя з Каўказа бацькі, звярталіся пачціва да суседзяў “пані Казімежова”, “пан Басіньскі” і жартавалі: “пане гувняж” (зала-тар).

Мужчыны, было, насілі на рукавах чорныя павязкі — прыкметы жалобы. Жанчынкі хадзілі на абцасіках, у капялюшыках з вуалеткамі — такія бачыў у амерыканскіх фільмах, — абзывалі мы іх “пані-малёвана”.

Нязвычнымі былі імёны паплечнікаў па вулічных гульнях: Ядзя, Стасік, Зося, Зэнек, Фелікс, Рэня. Некаторыя замест гука “л” вымаўлялі “в”: масво, бавон, ёвка.

Дзівосны ўтульны тэатр, дзе ложы былі абабіты чырвоным аксамітам, у які я на спектаклі наведваўся кожную нядзелю.

На скрыжаванні Кірава і Сацыялістычнай гуртавалася “біржа”: тут наймалі пільшчыка дроў з гібістай пілой, абкручанай вакол тулава і счэпленай на жываце ручкамі.

А на поўнач, у бок Грандзічаў, Гожы вялікае поле — прыкладна, дзе цяпер тэлецэнтр, — займалі ўрадок дзясяткі нямецкіх аўтамашын, памятаю адно легкавікі. Мяркую, што ў большасці проста скончылася паліва, іх немцы кінулі, а нашы звезлі сюды — да лепшых часоў.

У рэстаране “Нёман” яшчэ стаяў вялізны, на ўсю сцяну, мастацкі разьбяны буфет-бар (не веру, што яго распілавалі і выкінулі, — нехта вёрткі гэты антыкварыят завёз у загарадны дом). Сюды пасля спектакля збіраліся артысты тэатра, якіх паважаў горад, а сярод іх вылучаўся, заўсёды ўвесь у бе−лых строях, гарадзенец Мікалай Вагнер, ён скончыў у Маскве курс у самога Завадскага — зорка, гонар, брэнд Гродна!

А яшчэ: нясцёртыя прыкметы баёў, сляды нядаўняй вайны.

У канцы нашай вуліцы Яснай ля дома бялявай падружкі Зосі, проста на абрыве над паселішчам Падпярэселка віўся нечый акоп, у якім нечыя ваяры чакалі некага з захаду.

У тым сапраўдным акопе гулялі ў несапраўдную вайну, я — з сапраўдным аўтаматам ППШ: некалі знайшоў у лесе, прынёс дамоў. Бацька агледзеў, упэўніўся, што той без замка, аддаў: гуляй.

Дарэчы, у лесе можна было знайсці кулямётныя ленты, снарады, ля ўвахода ў лес у бок Пышак года да 50-га ляжала вялікая бомба без выбухавічка — выкруцілі мінёры.

Прачынаючыся, першае, што я дзіцём, падлеткам бачыў, — плакат над ложкам. На ім жахлівы дзядзька тоўстым пальцам пагражаў: “Не кранай снарада, які не ўзарваўся!” Лясы Гарадзеншчыны поўныя такіх снарадаў і бомбаў, пацаны разбіралі іх. Тата, які прымаў удзел у размініраванні вобласці, павесіў той плакат і штодзень расказваў пра пытлівых хлопцаў, якія пры разборцы загінулі.

Перайменоўваліся вуліцы… на іх усё менш паноў у камізэльках і “пані-малёваных” пад вуалеткамі… ужо не чутна завадскіх гудкоў… зніклі гарадскія кірмашы з сеннымі вазамі, дзе ў мяхах павізгвалі парсючкі, а ў корабах крышталікі солі паблясквалі на брусах сала, выпражаныя коні фыркалі, апусціўшы галовы ў торбы з аўсом: на месцы Грандзіцкага кірмаша — сквер і крамачкі, на месцы Скідзельскага — аўтастанцыя…

Памятаю сюжэт кінахронікі: у Гродна нарадзіўся 100-тысячны жыхар!

Паступова на вачах горад мой стаў змяняцца.

Штуршкі да прызвання

Хаця па-ранейшаму працавалі піўнушкі, якія спрэс называліся “Блакітны Дунай”; па-ранейшаму ў сем гадзін вечара адкючалася ў жылым сектары святло, і недадзеланыя ўрокі прыходзілася заканчваць пры лямпах на керасіне; па-ранейшаму рана-раніцай калаціла ў дзверы малочніца з Падпярэселкі…

І ўсё ж побыт набываў новыя прыкметы, а мы з дзяцінства пераходзілі ў юнацтва.

Што хлопцам цікавей за ўсё? Канешне ж, машыны!

У Гродна падзея: раптам, недзе напачатку 50-х, з’явіліся адразу сем першых таксі маркі ГАЗ-20. Стаянку іх прызначылі на плошчы Леніна. Школа наша была непадалёк, і мы ў перапынках бегалі глядзець на сем “Побед” бэжавага колеру, нават запомнілі іх парадкавыя нумары! Наш сусед “шафярыў” на адной з “Побед” і часцяком прыязджаў дамоў, кідаючы таксоўку на вуліцы: досыць было часу падзівіцца на айчыннае аўто. Праўда, у горадзе мелася шмат трафейных машын, і мы не маглі не звярнуць увагу на падабенства “Победы” з нямецкім “Опель-капітанам”. Неўзабаве ваенны начальнік, які кватараваў на нашай вуліцы, набыў уласную “Победу”! Неяк пракаціў нас… Няўжо, марылася, і мы калі-небудзь сядзем за стырно ўласнай машыны?!

Услед другая сенсацыя: тры навюткія — два чырвоных, адзін сіні — вялікія гарадскія аўтобусы маркі ЗІС-155. Абіраць таксі грошай у падлеткаў не ставала, а ўжо на аўтобусах, якія яшчэ пахлі завадской фарбай, накаталіся ўволю.

Незлічоныя бясконцыя прагляды ў кінатэатрах “Спартак”, “Чырвоная зорка”, у Доме афіцэраў і клубе чыгуначнікаў мелі працяг — у юнака, які ўжо марыў стаць рэжысёрам, засвярбела думка: калі нельга зняць фільм, то можна пачаць з кінапраката!

Заўважце: у цалкам савецкім Гродна з’явіліся першыя ў СССР кінапрадзюсары: Юрык Гладкіх і Вова Арлоў, абодвум па 11 гадоў, у абодвух зусім несавецкія захады на ўласнае прадпрымальніцтва! Гродна чамусьці гэтай — тады крымінальнай, а сёння наватарскай — падзеі не заўважыў.

Адбылося наступнае.

У пасылачную скрыню мы з Юрам урэзалі патрон з электралямпачкай, выпілілі простакутнічак па кінакадрыку, з дроціка сплялі рамачку, у кардонны тубус уціснулі лупу — і праектар быў гатовы! Тут вялікі ўнёсак, лідарства будучага інжынера-ракетчыка.

Набылі тры дыяфільма: “Сіндбад-мораход”, “Капітан “Дзіяны” пра марака Галавіна і яшчэ нейкі — на большае не ставала грошай. У цёмнай кладоўцы нашага дома на Яснай абсталявалі кінатэатр “Гродна” — такой назвы ў горадзе не было. Мы малявалі каляровыя афішы і квіткі, якія прадавалі малым па 15 — 20 капеек (за 15 капеек можна патэлефанаваць з вулічнага аўтамата, за 40 набыць паштовую марку). Перад сеансам — музыка: круцілі грамплыты. Кожны фільм дэманстраваўся за асобную плату, пасля чаго з “залы” вытурвалі гледачоў, а пасля набыцця імі новых квіткоў запускалі праз кантралёра наноў.

Было ўсё, як у сапраўдным кіно: мы знарок збівалі наводку, каб даць малым пакрычаць: “Сапожник! Фокус!” Я выразна чытаў непісьменным гледачам подпісы пад кадрыкамі, шмат дадаючы ад сябе пры кожным новым паказе. У таты знайшліся нейкія вучэбныя дыяфільмы па грамадзянскай абароне, мы выкарыстоўвалі іх у якасці кіначасопісаў перад “асноўным” фільмам, прычым, пасля яго ўключалі святло і запускалі спазніўшыхся, якіх, было, знарок не пускалі раней. Улічваючы абмежаваную колькасць і тэматыку вучэбных стужак, я на адных і тых жа выявах сухім дыктарскім голасам нёс нешта, не маючае аніякіх адносінаў да сапраўднага сэнсу. Тут ужо лідарства належала будучаму рэжысёру і сцэнарысту.

Заробленыя грошы ўкладвалі ў вытворчасць: набывалі новыя дыяфільмы. Але ўжо адчувалі: гэта ж мы — багема!

І аднойчы ў краме на рагу вуліц Ажэшка і Сацыялістычнай (мой здымак 1956 года) нейкім чынам купілі бутэльку шампанскага. Словам, набывалі якасці незалежных прадзюсараў. Прыёмамі Харві Вайнштайна не карысталіся з-за малечага ўзросту.

Памятную краму тую зруйнавалі, пашыраючы вуліцу, а шкада: няма на чым замацаваць мемарыяльную дошчачку — адной прыкметнасцю ў маёй Гародне было б болей.

А неўзабаве, працуючы ўжо ў Мінску на “Беларусьфільме” ў “сапраўдным” кіно, я паўтарыў учынак Джэймса Кэмерона, які ўклаў у свой “Тытанік” грошы ад закладзенай маёмасці: патаемна ад бацькоў прадаў паліто, якое яны мне справілі, і набыў у Гродна, у крыху састарэлых “пані-малёваных” гадавыя падшыўкі даваенных польскіх часопісаў Кіnо, якія далі мне базавую інфармацыю па гісторыі сусветнага кінематографа.

Дзякуй, пані, дзякуй горад дзяцінства і юнацтва.

Будовы-перабудовы: неўзабаве разбураны мост злучыў абодва берагі, за ім з’явіўся яшчэ адзін мост, потым яшчэ… перанеслі пажарнае дэпо па другі бок каланчы… у дадатак да чатырох школ адкрылася больш дзясятка… раскінуўся азотна-тукавы камбінат… узраслі мікрараёны, якія тубыльцы ўжо й не лічылі Гародняй… даўно забыўся сюжэт кінахронікі пра 100-тысячнага жыхара…

Да заканчэння дзясятага класа ў 56-м я ўжо цалкам быў гатовы “даць нырца” ў жыццёвае мора і самастойна плысці да маяка, святлом якога стаў для мяне прамень кінапраектара.

Той жа вясной рэжысёр Леў Голуб на чале кінаэкспедыцыі пачаў здымаць на гарадзенскім вакзале большую частку фільма “Міколка-паравоз”, мяне далучылі да кінагруппы, зазвалі ў Мінск. Сувязь з Гародняй слабела, а пасля зыходу ў нябыт продкаў абарвалася.

Цяпер без супынку мінаю любімы горад: качу міма звярынца, проста па вуліцы “17 верасня” — адразу на могілкі.

Памятныя мясціны Гародні не наведваю, каб не засмучаць светлыя ўспаміны, не сумаваць па страчаным, незваротным. Кіруюся радкамі Шпалікава:

“По несчастью или

к счастью истина проста:

Никогда не возвращайся

в прежние места”.

Уладзімір АРЛОЎ,

кінарэжысёр