Формула сусветнай скрухі Вадзіма Сідура

№ 28 (1415) 13.07.2019 - 20.07.2019 г

Успамін пра адну сустрэчу са скульптарам
10 ліпеня ў Нацыянальным гістарычным музеі адкрылася выстава твораў выдатнага савецкага мастака-авангардыста Вадзіма Сідура (1924 — 1986). Гэты ўнікальны праект пад назвай “Вайна і мір Вадзіма Сідура” ўжо паспелі ўбачыць жыхары Масквы, Пецярбурга, Страсбурга, Берліна, Люксембурга. Прыйшла чарга і нашай сталіцы. Адзначым, што ў Беларусі гэты бліскучы “падвальны нонканфарміст” вядомы мала. Тым больш цікавымі будуць чытачу жывыя ўспаміны вядомага мастацтвазнаўцы Барыса Крэпака пра сваю сустрэчу з мастаком у апошні год яго жыцця.

/i/content/pi/cult/753/16311/20.JPGУ красавіку 1986 года ў шапіку на Беларускім вакзале я купіў газету “Маскоўская праўда”, дзе рэзка і груба скланялася імя Вадзіма Сідура (хто быў аўтарам артыкула, не памятаю). Прозвішча скульптара было мне вядомае не толькі па скупых расповедах некаторых маіх маскоўскіх калегаў, але і па рэпрадукцыях яго твораў у берлінскім часопісе Bildende Kunst, які я ў той час выпісваў, бо перыядычна ў ім друкаваўся.

Словам, я ведаў, што гэты майстар добра вядомы на Захадзе і практычна нязнаны ў СССР. Ведаў, што ён аўтар такіх авангардных па тым часе твораў, як устаноўленыя ў Германіі экспрэсіўныя помнікі са зварнога жалеза: “Загінулым ад бомбаў” у Касэлі, “Трэблінка” ў Заходнім Берліне, і адкрыты ў мінулым, 1985-м годзе ў Дзюсельдорфе манумент “Той, хто заклікае”.

Вядома, усе гэтыя мае веды былі даволі павярхоўнымі. Работ Сідура ў арыгінале я не бачыў. Але, нават мяркуючы па рэдкіх замежных рэпрадукцыях, можна было зразумець, што аўтар тых скульптур — чалавек даволі незвычайны. Узрушыла, напрыклад, кампазіцыя “Загінулым ад кахання”. У ёй геніяльна, як мне тады здавалася, была ўвасоблена драма чалавечых сэрцаў: мужчына і жанчына, працятыя адно адным — і такім чынам злучаныя ў адно. Гэтая праца была зусім непадобнай да тых савецкіх тварэнняў, якія “ўпрыгожвалі” тэрыторыю нашай краіны. І ў той жа час ад яе цягнулася нябачная духоўная нітка да помніка “Разбураны горад” нашага земляка Восіпа Цадкіна, які паўстаў у 1950-я ў Ратэрдаме.

Наогул, пра Сідура ў сталічных мастацкіх колах хадзіла шмат розных размоў, здагадак, баек, плётак — асабліва ў сувязі з яго шматгадовым “дзіўным” жыццём у нейкім цёмным і сырым склепе ў Пяроўскім раёне Масквы.

На першым жа пасяджэнні камісіі па мастацтвазнаўстве і крытыцы Саюза мастакоў СССР я паказаў артыкул з “Маскоўскай праўды” свайму калегу, мастацтвазнаўцу Сашу Каменскаму. І нібы між іншым выказаў у размове пажаданне асабіста сустрэцца з Сідурам. Але як гэта зрабіць, для мяне было вялікім пытаннем.

І тут Аляксандр Абрамавіч ні хвіліну не задумваючыся з гатоўнасцю прапанаваў свае паслугі: маўляў, ён ведае Сідура даўно (“нават імёны па бацьку ў нас аднолькавыя...”) і з павагай ставіцца да гэтага чалавека-франтавіка, хоць пра яго творчасць пісаць не даводзілася (“не ў межах маіх інтарэсаў...”).

Саша вырваў з блакнота аркуш, напісаў фламастэрам кароткую цыдулку Сідуру з просьбай “поласковее” сустрэць і прыняць беларускага мастацтвазнаўцу і паведаміў адрас яго майстэрні. Потым, падумаўшы, “на ўсялякі выпадак” прыпісаў і яго хатні адрас: вуліца Бранская, 4, кватэра 47. І тэлефон. Дасюль памятаю: 245-03-59.

Быў тэлефон у яго і ў майстэрні, але Каменскі сказаў, што мастак падымае слухаўку толькі на ўмоўныя званкі, і гэты код Сашы невядомы. І што лепш за ўсё наогул ехаць без папярэдняй дамоўленасці. А там — як атрымаецца. Ну не атрымаецца, падумаў я — значыць, не лёс...

У гатэлі “Мінск” я пасяліўся ў адным нумары з Анатолем Анікейчыкам. Знакаміты скульптар таксама прыехаў са мной у Маскву на пасяджэнне Цэнтральнай рэвізійнай камісіі Саюза мастакоў СССР, членам якой ён з’яўляўся ад беларускай творчай арганізацыі. Вось я і прапанаваў яму “махнуць” да Сідура разам. Як выявілася, пра гэтую асобу Толя быў начуты куды больш за мяне. Спачатку ён доўга аднекваўся, спасылаўся на этыкет: як гэта так, без запрашэння ўвальвацца туды, дзе цябе зусім не чакаюць. Я сказаў, што ўсю маральную адказнасць бяру на сябе, і тады Толя пагадзіўся.

І вось, неяк на зыходзе дня мы выправіліся па напісаным Каменскім адрасе. Па дарозе купілі пару бутэлек каньяку, лімоны, сыр і палку вэнджанай каўбасы.

Канчатковая кропка — станцыя метро “Пярова”. На Камсамольскім праспекце хутка знайшлі патрэбны нумар дома. Дом звычайны, тыпавы, якіх у сталіцы сотні, насупраць царквы Міколы ў Хамоўніках. А ў двары — той самы падвал, пра які хадзіла столькі легенд.

Падыйшлі да масіўных металічных дзвярэй, пазванілі. Цішыня. Пазванілі яшчэ раз. Зноў ціха. Ужо сабраліся сыходзіць, як раптам пстрыкнуў замок, і дзверы са скрыпам адчыніліся. На цьмяных вузкіх прыступках стаяў гаспадар — чалавек гадоў 60 у працоўным камбінезоне з вялікай чорнай барадой.

Павітаўшыся, я тут жа сунуў яму запіску Каменскага. Той зірнуў на яе, кіўнуў і жэстам запрасіў нас спусціцца ўніз. Майстэрня падалася мне велізарным сховішчам “рукатворнага” металу. То бок, металічных скульптур.

Адразу звярнуў увагу на кампазіцыю, якая ўвасабляла нейкіх жалезных дзівакоў. Як аказалася, гэта былі “Прарокі”. Побач — паранены салдат: уражлівая галава-кокан з бінтоў, і толькі аголеная шчыліна рота. Партрэт Эйнштэйна, партрэт інваліда, сямейны партрэт, кампазіцыі “Кулямётчык”, “Формула смутку” і “Пасля эксперыментаў”, эскізы-“почеркушки” помнікаў і працоўныя мадэлі ў гліне.

Калі ўвайшлі ў памяшканне, да нас насустрач падняўся са старой сцёртай канапы чалавек. Пазнаёміліся і з ім. Гэта быў, як ён адрэкамендаваўся, стары сябра Сідура Лён Карпінскі. “Якое дзіўнае імя!” — падумаў я. А Сідур дадаў:

— Лён Вячаслававіч — журналіст, якіх мала. А яшчэ — былы сакратар ЦК ВЛКСМ, былы супрацоўнік “Праўды”, былы член пар-
тыі, выключаны гадоў дзесяць таму з яе доблесных шэрагаў за... За што ты выключаны, Лёня?

— За “грамадска шкодныя” выступы. Ды не будзем пра гэта, Вадзік. Лепш давай зладзім стол у гонар гасцей — вунь колькі яны прынеслі ўсяго смачнага. А я пакуль пакажу ім тваю “падвальную экспазіцыю”. Згода?

І, звяртаючыся да нас, дадаў:

— Вадзім па сваёй волі праводзіць такія экскурсіі не будзе: не любіць ён гаварыць пра ўласныя працы...

Пакуль Сідур усталёўваў на стале нацюрморт з бутэрбродаў, зеляніны, чарак і каньяку, Карпінскі “каментаваў” скульптуры. Відаць, ён даўно быў тут сваім чалавекам і бліскуча ведаў творчасць свайго сябра. Паведаміў, што ў гэтым “унікальным музеі-склепе” да нас перабывалі дзясяткі і дзясяткі “добрых людзей”, сярод якіх Васіль Шукшын і Булат Акуджава, Генрых Бёль і Мілаш Форман, Давід Самойлаў і Фазіль Іскандэр, Юна Морыц і Міхаіл Рошчын, Элем Клімаў і Яўген Веліхаў, Джакама Манцу і Таніна Гуэра, двойчы Нобелеўскі лаўрэат Джон Бардзін...

Не ведаю, як на Анікейчыка, але на мяне гэтыя знакавыя імёны зрабілі моцнае ўражанне...

А яшчэ “экскурсавод” распавёў, што Сідур — не толькі выдатны мастак, але і цудоўны паэт. І тут жа, ля мадэлі помніка “Таго, хто заклікае”, гучна і з пачуццём прачытаў ягоныя вершы: “Я раздавлен / Непокорной тяжестью / ответственности, / Никем на меня не возложенной…” Далей не памятаю.

Потым ужо, за чаркай, Сідур сам стаў чытаць незвычайныя па філасофскай скіраванасці і рытміцы вершы (без знакаў прыпынку), адзін з якіх я ўсё ж запісаў пад яго дыктоўку: “Всю ночь мне снилось / Самое важное / Единственное / Объясняющее / Зачем жил / Почему родился / Я наслаждался / Ясностью и простотой / Истины / Проснулся / Ничего не мог вспомнить / Понял/ Больше никогда не узнаю / Смысла / Прожитой мною жизни”...

Калі я паставіў кропку, Сідур папрасіў у мяне нататнік і моўчкі адрэдагаваў алоўкам запісаны верш, прыбраўшы знакі прыпынку (амаль як Апалінэр) і размясціўшы ўсе радкі строгім слупком.

Затым па нашай просьбе ён пачаў расказваць пра сябе, адразу падкрэсліўшы, што яго “жыццё было далёка не цукар”. Нарадзіўся ў Екацярынаслаўлі (пазней — Днепрапятроўск, а зараз — Днепр), да вайны працаваў у калгасе на Кубані, потым токарам у Сталінабадзе (так тады называўся Душанбэ). У 1942-м 16-гадовым юнаком стаў курсантам Туркестанскага кулямётнага вучылішча. У званні малодшага лейтэнанта, камандаваў кулямётным узводам, ваяваў на 3-м Украінскім фронце. Пад Крывым Рогам быў цяжка паранены.

 — Таму і нашу бараду, што яна хавае сляды ранення, — раскрыў ён сакрэт сваёй знешнасці. — Куля нямецкага снайпера патрапіла вось сюды (паказвае на левую сківіцу), трохі ніжэй за вочы і скроні. Потым, зараза, прайшла скрозь корань языка і разарвалася вось тут (паказвае кут ніжняй сківіцы справа). Тут і ўтварылася вялікая дзірка. Ведаеце, асколачкі гэтай праклятай разрыўной кулі дагэтуль сядзяць ува мне. Аперацыю зрабілі ў знакамітым ЦИТО, дзе нашы эскулапы геніяльна аднаўляюць страчаныя твары.

Дарэчы, зважаючы на маё мінулае, нехта недзе казаў пра мой нібыта “палкі” інтарэс у мастацтве да ваеннай тэматыкі з акцэнтам на гвалт і жорсткасць, смутак і роспач... Павінен сказаць, што гэта не зусім дакладна. Нават зусім не дакладна. Гэта не цікавасць і нават не абавязак, а проста жыццёвая неабходнасць — як я яе адчуваю. Вось прайшло ўжо шмат гадоў, а я не магу вызваліцца ад таго, што перапоўніла мяне ў той праклятай вайне. Вы бачыце тую кампазіцыю — забінтаваную галаву параненага? Дык гэта ж я — пасля таго бою пад Крывым Рогам...

Фота Ганны ШАРКО

Працяг — у наступных нумарах "К".

Аўтар: Барыс КРЭПАК
рэдактар аддзела газеты "Культура"