Аднак апісаная на лацінскай мове Carmen de statura feritate ac venatione bisontis — “Песня пра выгляд, лютасць зубра і паляванне на яго” Мікалая Гусоўскага вывучаецца менавіта на ўроках беларускай літаратуры. А вось многія геніі нашай зямлі, якія пісалі на польскай або рускай мовах, у праграму па гэтым прадмеце дасюль не патрапілі.
Хоць, як мне здаецца, апрача мовы, пад увагу трэба браць і некалькі іншых важных фактараў. Гэта, перш за ўсё, месца нараджэння, сталення, фарміравання аўтара як асобы і творцы, яго нацыянальнае самавызначэнне. Па-другое — сам дух твора. Як пісаў у прадмове да польскамоўнага “Шляхціца Завальні” Рамуальд Падбярэскі: “Тое, што піша п. Баршчэўскі прозай, не датычыць наўпрост ні гісторыі, ні літаратуры, ні мовы Беларусі, але рэчы больш важнай, а менавіта духу і паэзіі народа, адкуль выйшлі і гісторыя, і літаратура, і мова”.
Па-трэцяе, меркаваная аўдыторыя чытачоў. Па-чацвёртае — пра што звычайна мала кажуць — нельга выключаць і камерцыйны фактар: многія аўтары жылі за кошт продажаў сваіх кніг. І менавіта таму імкнуліся пісаць іх на той мове, на якой іх можа прачытаць максімальна магчымая колькасць людзей.
Менавіта гэтым кіраваўся ў 1522 годзе і Гусоўскі, выбраўшы для свайго твору пра Вялікае княства Літоўскае інтэрнацыянальную на той час латынь, з дапамогай якой ён хацеў пазнаёміць адукаваную Еўропу са сваёй радзімай. Так і Баршчэўскі абраў тую мову, якая была зразумелая яго патэнцыйным чытачам. Але яго твор з’яўляецца сапраўдным гімнам Беларусі — што, уласна, аўтар адлюстраваў у самой яго назве.
Пісаць на “мове сялянства” — амаль на 99 працэнтаў у той час непісьменнага — азначала застацца амаль без чытачоў. А пісаць для эліты грамадства можна было толькі на яе мове — польскай або рускай.
Права на літаратуру
Першыя ж беларускамоўныя творы Дуніна-Марцінкевіча патрапілі пад удар з двух бакоў. Прычым і польскія, і расійскія крытыкавалі найперш не іх літаратурныя вартасці — яны наогул адмаўлялі патрэбу стварэння літаратуры на “хлопскай гутарцы”.
Сваё права на літаратуру беларусы абаранялі як маглі — хаця сілы відавочна былі няроўнымі. Пра гэта сведчыць, напрыклад, палеміка, якая разгарнулася ў 1856 годзе на старонках Gazety Warszawskiej. Распачаў яе артыкул камергера і члена сената Каралеўства Польскага Францішка Скібіцкага, апублікаваны ў № 138 ад 19 мая. Аўтар выказвае тыя думкі, якія мы і сёння чуем ад праціўнікаў беларускай мовы: “Няўжо творы, напісаныя на гэтай уяўнай мове беларусінаў, незалежна ад вартасці іх зместу, заслугоўваюць радаснага прывітання? Ці можна гэтую мову прыстасаваць да ўсіх патрэбаў думкі і стылю і ўдасканаліць да ўзроўню самастойнай мовы? Што можна выказаць мовай неразвітага чалавека ў цесным коле яго патрэб, ведаў і ўяўленняў? Ніхто не здолее давесці, каб адтуль магло выходзіць што-небудзь прагрэсіўнае, адукаванае, глыбока разумнае”.
Зрэшты, і мы сёння можам паўтарыць тыя словы, якія пачуў у адказ на свае закіды пан Скібіцкі. Супраць яго на старонках той самай газеты (усё ж, пэўная свабода думкі ў тагачасным польскім друку была) выступіў знакаміты паэт Уладзіслаў Сыракомля: “Гэтая мова народа Літоўскай Русі тым больш заслугоўвае назвы асобнага дыялекту (як мы ўжо тлумачылі ў першай частцы, паняцце “дыялект” у той час было цалкам сінанімічным “мове” — З.Д.), што як галіна русінскай мовы мела сваю багатую мінуўшчыну. У Літве пры Альгердзе і Ягайле яна была афіцыйнай мовай спраў і актаў, пасля пакінула каштоўны пісьмовы помнік, Статут Літоўскі, а таксама колькі кніжак і казанняў з часоў рэлігійных палемік (…) Выцесненая потым з афіцыйнай арэны латынню і польскай мовай, яна засталася ў хатах, крытых саломай ці дранкай, у сваёй спрадвечнай чысціні”.
Трэба адзначыць, што выказаная Сыракомлем думка не была арыгінальнай. Яшчэ і да гэтай палемікі стаўленне да беларускай мовы як да афіцыйнай мовы ВКЛ, мовы Скарыны і гэтак далей ужо мела даволі даўнюю гісторыю і стала практычна аксіёмай сярод тагачасных лінгвістаў, у тым ліку і замежных. Так, у сваім дзённіку за 1832 год рускі паэт, дзекабрыст, сябра Пушкіна Вільгельм Кюхельбекер запісаў: “Франциск Скорина перевёл в начале 16 столетия всю Библию на белорусское наречие с Вульгаты”.
“Его можно назвать отцем Великороссийского наречия…”
З гэтым выказваннем, напэўна, не пагадзіўся расійскі гісторык, перакладчык, дзейны член і заўсёдны сакратар Расійскай акадэміі, ганаровы член Санкт-Пецярбургскай акадэміі навук, прэзідэнт Вольнага таварыства аматараў славеснасці, навук і мастацтваў, дырэктар дэпартамента міністэрства народнай асветы Дзмітрый Языкоў (1773 — 1845), якому належыць адна з найбольш разгорнутых характарыстык беларускай мовы. Падобна, менавіта яна шмат у чым вызначыла ў будучыні стаўленне да яе расійскіх лінгвістаў: “БЕЛОРУССКИЙ или РУСЬКИЙ язык. Под этим названием стали, в недавнее время, разуметь тот варварский язык, которым писали Скорина, Симеон Полоцкий, Лазарь Баранович и другие духовные писатели, образовавшиеся под влиянием Польши. Это смесь, более или менее плотная, Польских выражений и слов с Русскими… Поляки называли эту тарабарщину Русским языком, т.е. ни Польским, ни Московским… Эта варварщина неправильно названа Белорусским языком, тем более, что язык, употребляемый на Белой Руси и в Литве между простым народом, не имеет ни какого сходства с так названным Белорусским языком”.
Адпаведна, мовазнаўца радыкальна размяжоўвае пісьмовую мову часоў ВКЛ і вусную беларускую мову. І, што характэрна, менавіта апошняя, на яго думку, заслугоўвае асаблівай увагі: “Настоящий язык Белорусский есть весьма любопытный памятник, который наши ученые должны бы тщательно изучать, потому, что он многое объясняет в Русских летописях и в филологии нашего языка. Его можно назвать отцем Великороссийского наречия. Это вероятно тот самый язык, которым говорили в Пскове и Новгороде при Варягах. Устраненный благовременно от влияния монголизма и доселе не испытавший воздействия Великороссийского наречия, он сохранил во многих отношениях свой старинный вид и характер, и менее претерпел от форм Польского языка, нежели думают”.
Гэтая характарыстыка была апублікаваная ў 1836 годзе. А ў 1842-м па-чэшску выйшла кніга аднаго з самых аўтарытэтных славістаў таго часу Паўла Ёзэфа Шафарыка “Славянскае народапісанне”, якая ўжо ў наступным годзе з’явілася і па-руску ў перакладзе вядомага навукоўца Восіпа Бадзянскага. Аўтар кнігі і перакладчык былі добра знаёмыя, і, хутчэй за ўсё, раздзел пра беларускую мову быў напісаны па матэрыялах, прадстаўленых Бадзянскім: падданы Аўстра-Венгерскай імперыі Шафарык не ведаў гэтай мовы і, мяркуючы па ўсім, ніколі яе не чуў.
У кнізе падрабязна апісаны межы распаўсюджвання нашай мовы (губерні Магілёўская і Мінская, большая частка Віцебскай, Гродзенскай і Беластоцкай, меншай частка Віленскай) і колькасць носьбітаў (2 мільёны 726 тысяч). Пры гэтым, славіст не паўтараў памылку, якая амаль цэлае стагоддзе вызначала нацыянальную палітыку расійскіх уладаў у Беларусі: да беларусаў ён адносіў і праваслаўных, і каталікоў. Асноўнай прыкметай лічылася менавіта мова, на якой гавораць людзі, а не іх веравызнанне.
Шафарык апісвае 15 асаблівасцяў беларускай мовы, якія ўласцівыя для яе і сёння: аканне, дзеканне, выкарыстанне “у” замест “в” і “ц” замест “т”… А таксама дае гістарычную даведку: “Было время, когда они, в течении XIV, XV и XVI столетий писали, а по изобретении книгопечатания, и печатали сами на своем языке (…) который, так как свойствами своими явно отличается от теперешнего разговорного языка простого народа, то потому некоторые новейшие и называют его Литовско-Руским”. Адпаведна, Шафарык, у адрозненне ад свайго калегі Языкова, зусім не супрацьпастаўляў даўнюю мову Статута і сучасную гутарковую мову сялян. І да гістарычных дасягненняў гэтай мовы даследчык дадае самыя свежыя — выхад катэхізму для беларусаў-каталікоў і ананімнай паэмы “Энеіда навыварат”.
Беларускі гісторык літаратуры Генадзь Кісялёў так акрэсліў значэнне кнігі знакамітага славіста: “Можна сказаць, што Шафарык адкрыў, прадрок Беларусь, яе астраном прадракае існаванне новай, яшчэ невядомай планеты. І сваім велізарным навуковым аўтарытэтам ён прыкрыў Беларусь ад замахаў з боку рэтраградаў”. Дадамо яшчэ, што менавіта па кнігах Шафарыка студенты Маскоўскага ўніверсітэта вывучалі славістыку, даведваючыся на занятках пра колішнюю веліч беларускай мовы.
“Паслухмяная волі паэта”
Зрэшты, у сваіх высновах чэшскі і славацкі даследчык быў не адзіным. Напрыклад, у тым жа 1843 годзе ў расійскім часопісе “Маяк” выйшаў артыкул беларусца (як ён сам сябе называе ў тэксце) Цытовіча “Слова два о языке и грамотности Белой Руси”. Аўтар практычна паўтараў словы Шафарыка пра значэнне беларускай мовы ў часы ВКЛ, але дадаваў яшчэ і свае назіранні: “Значительная часть народа русского долго еще говорить будет по-белорусски… Можно было бы, однако ж, указать на многие коренные законы русского слова в наречии белорусском. Чуть ли не в нем сохранилась первобытная простота языка “руського”. Цытович прыклаў да свайго артыкула вялікі сучасны (напісаны, паводле яго слоў, некалькі гадоў таму) верш на беларускай мове, даказваючы наколькі яна “гнуткая і паслухмяная волі паэта”.
Назваўшы гэты матэрыял разумным, прыгожым і неабходным, рэдакцыя часопіса пракаментавала яго наступнымі словамі: “Все просвещенные русские давно уже поняли необходимость изучения белорусской старины и грамотности, но до сих пор оно оставалось краем непочатым, тогда как он не менее других богат…”
Важнасць вывучэння беларускай мовы асабліва ўзрасла пасля таго, калі ў Расіі сталі выдавацца зборнікі старых дакументаў, створаных на нашай зямлі. Ужо ў 1851 годзе Аддзяленне Руская мовы і славеснасці Імператарскай Акадэміі Навук пачала працу над беларуска-рускім слоўнікам — для разумення “важных и любопытных исторических актов”.
А ў 1863 годзе ўраджэнец Беларусі Іван Насовіч завяршыў сваю вялікую шаснанацацігадовую працу, сабраўшы пад адну вокладку больш за 30 тысяч слоў. Гэта быў першы вялікі слоўнік “одного из местных наречий Русского языка”. У тым жа годзе Насовіч быў узнагароджаны палавіннай Дзямідаўскай прэміяй — самай прэстыжнай у навуковым свеце тагачаснай Расійскай імперыі, ды і ўсёй Еўропы (акрамя навуковага прызнання, яна ўключала яшчэ і немалы грашовы складнік — 2500 рублёў асігнацыямі або 714 рублёў срэбрам).
У сваім артыкуле Цытовіч таксама даказвае неабходнасць адукацыі на зразумелай для народа мове — і фактычна прадказвае стварэнне беларускай літаратуры: “Не сыщется ль перо ловкое, перо трудолюбивое, которое посвятит себя на пользу миллионов этих, так сказать, меньших братий великой семьи нашей, не проложит ли им путь к дальнейшему образованию средствами самыми близкими, сообразными их силам, вкусу и обычаю?” Менавіта падобнымі матывамі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч будзе тлумачыць сваё імкненне пісаць на беларускай мове пасля забароны ў 1859 годзе выдання яго перакладу паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш”.
Аднак вада камень точыць. І ў сярэдзіне XIX стагоддзя, як было модна калісьці казаць, найбольш прагрэсіўныя і адукаваныя людзі Расіі радасна сустрэлі з’яўленне ўжо не асобных літаратурных твораў на беларускай мове, а новай беларускай літаратуры. У часопісе “Сын Отечества” выйшаў ананімны артыкул (хутчэй за ўсё, рэдактарскі) пад жыццесцвярджальным назовам “Беларуская літаратура”. Пералічваючы выдадзеныя да таго моманту творы Вікенція Дуніна-Марцінкевіча, аўтар адразу агаворваецца: “Будь они написаны на польском языке, мы бы оставили их в покое; но язык в них чисто белорусский”. Далей аўтар піша, што адны далучаюць
падобную літаратуру да польскай — паколькі творы напісаны лацінкай, а другія, наадварот, да рускай славеснасці, “потому что белорусский язык и русский язык — одно и то же...” Аднак абвяргаючы аргументы і тых, і іншых аўтар заяўляе, што для сучасных філолагаў беларуская мова — lingua incognita! І што рускаму чалавеку наогул складана зразумець беларуса.
Даволі крытычна падыходзячы да зместу і форме твораў Марцінкевіча, але прызнаючы іх менавіта такімі, як трэба для малапісьменных сялян, аўтар пераходзіць ад прыватнага да агульнага і робіць вельмі важную для нас выснову: творы Вікенція Дуніна-Марцінкевіча паклалі “начало новой письменной словесности, которой мы и желаем такого же счасливого продолжения, как счастливо начало”.
Аднак, на жаль, шматабяцальны старт беларускай літаратуры быў перапынены тымі рэпрэсіямі і бязлітаснай русіфікацыяй, якія наступствавалі паўстанню 1863 — 1864 гадоў і самым непасрэдным чынам закранулі сям’ю Марцінкевіча.
Аднак фарміраванне новай нацыі, якая ўсвядоміла сваё адрозненне ад суседзяў, не магло спыніць ніякія рэпрэсіі. І ўжо ў 1884 годзе ў першым нумары газеты “Гомон” прагучала: “Из всех народностей, входящих в состав современной России, судьба белорусов, как известно, замечательна тем, что на них уже с давних пор привыкли смотреть, как на некоторый материал для всевозможных экспериментов, а не как на живую народность, способную самостоятельно располагать собою. Исходя из этой точки зрения, ближайшие соседи белорусов, пользуясь правом сильного, бесцеремонно налагали жёсткие руки на живой организм белорусской народности, предрешив, что она должна безропотно подчиниться сильнейшим и ассимилировать с ними, растворившись в великорусском или польском море...” А ўжо ў № 2 былі агучаныя не толькі адрозненні беларускай мовы ад моў суседзяў і яе права на існаванне, але і неабходнасць стварэння беларускай аўтаноміі.
Менавіта ўсведамленне свайго непаўторнага тысячагадовага гістарычнага і культурнага шляху, свайго адзінства, нягледзячы на сацыяльныя і рэлігійныя адрозненні, прывяло да стварэння беларускай нацыі. І ў аснове ўсяго ляжала мова, захаваная, нягледзячы на ўсе перашкоды. Па дадзеных перапісу 1897 года ў Мінскай, Віцебскай, Віленскай, Гродзенскай і Магілёўскіх губернях налічвалася каля пяці з паловай мільёнаў чалавек, якія гаварылі па-беларуску. У асобных паветах беларускамоўных жыхароў было болей за 80 працэнтаў!
Зміцер ДРОЗД,
гісторык-архівіст