“Мастак павінен быць без скуры…”

№ 15 (1298) 15.04.2017 - 21.04.2017 г

Алесь Родзін: выклікі цывілізацыі, улюбёны ў перформанс мафіёзі і Мірскі замак
Мастака Алеся РОДЗІНА яшчэ не так даўно куды прасцей было пабачыць у Берліне, чым у Мінску: цягам многіх гадоў ён меў перманентную арт-рэзідэнцыю ў знакамітым кунстхаусе “Тахелес”, займаючы яго галоўныя выставачныя плошчы (паверх!). Але ўрэшце вярнуўся ды асеў у родных пенатах — як спадзяецца, надоўга. Напярэдадні 70-годдзя мастака (якое ён наўрад ці будзе адзначаць у тыповым “юбілейным” стылі) мы гутарым у былым цэху завода “Гарызонт”, пераўтвораным у лофтавую прастору “Верх”. Там цяпер працуе яго цыклапічная паводле маштабаў выстава “Global Warning / Global Warming”. Пасля таго, як “Тахелес” у Берліне быў закрыты, Родзін спадзяецца стварыць падобнае ў Мінску.

/i/content/pi/cult/633/14067/7-2.jpg— Калі пачаўся Родзін, якога мы ведаем?

— Цяжка сказаць. Першая “персаналка” ў мяне была гадоў у сем — зразумела ж, у роднай школе. Маляваў тады самалёты — як нярэдка са мной здараецца і цяпер.

— Вы нарадзіліся і выхоўваліся ў СССР, акадэмічную мастацкую адукацыю атрымлівалі ў “застойныя” часы. Як вы думаеце, што сказалі б вашы выкладчыкі, наведаўшы гэтую выставу?

— Магу лёгка сабе ўявіць! У тагачасным Тэатральна-мастацкім я пачынаў вучыцца на дызайне, і там мне дазвалялі пэўную творчую свабоду. Але праз два курсы перавёўся на жывапіс. Мой першы педагог Хаім Ліўшыц таксама вызначаўся адноснай ліберальнасцю, але калі на яго месца прыйшоў Іван Осіпавіч Ахрэмчык… Памятаю, пабачыўшы нейкі мой твор, ён ажно затупаў нагамі ад злосці: калі нешта яшчэ такое зробіш — адразу выганю! Выкладчыкі ў інстытуце былі кансерватарамі да мозгу касцей і няспынна шукалі ў мастацтве “пятую калону”, а вось сярод студэнцтва ўтварылася невялічкае “апазіцыйнае” кола: Іосіф Грынберг, Алесь Марачкін і я. Трымаліся разам. Калі гучалі нашы прозвішчы, кафедра ажно скавытала ад злосці.

— Нікога не выгналі?

— На шчасце, нікога. Ды і мы імкнуліся асабліва не высоўвацца калі не трэба, чакаць свайго часу. Гэта быў такі спосаб выжывання, адзіна рэальны тады.

— А ці была магчымасць выстаўляць творы?

— Толькі ў вузкім коле. На самым пачатку 1970-ых мы зрабілі першую нефармальную выставу ў Жодзіне, дзе я паказаў першую версію твора “XXI”. Гэта карціна з самалётамі, якая праз ладны час стала адной з самых маіх вядомых. Я напісаў яе ў бомбасховішчы, дзе ў мяне тады была майстэрня. Хацеў завезці на выставу ў знакаміты маскоўскі цэнтр нефармальнага мастацтва на Малой Грузінскай, але нешта не склеілася — здаецца, захварэў. Увогуле, тыя самалёты мяне пераследавалі: твор запатрабаваў неверагодна шмат унутранай энергіі, літаральна яе высмоктваў. Так часам здараецца з карцінамі.

— Ці карыснай была акадэмічная адукацыя?

— Яшчэ як! Мы хоць і шлі ў рожкі са старэйшымі, але не былі дурнямі і маляваць у іх вучыліся. І Ахрэмчык, і іншы наш педагог Натан Воранаў — выдатныя майстры, у якіх многае можна было пераняць. Потым, ужо праз гады, яно далося ў знакі. У “Тахелесе” працавалі цудоўныя мастакі з усяго свету. І вось аднойчы прыходзяць да мяне іранец Рэда Машодзі, немка Зільба Грос, італьянка Барбара Фрагогна ды просяць: “Слухай, Алесь, мы хочам узяць у цябе ўрок жывапісу. Навучы нас так упісваць у тканку карціны асобныя прадметы, каб яны ў сукупнасці спараджалі дадатковыя сэнсы”. Менавіта дзякуючы гэтай тэхніцы ўзнікае своеасаблівы эфект 3D — як быццам з’яўляюцца новыя вымярэнні. Але я адказаў, што пры ўсім жаданні не дам рады. Каб навучыцца самому, мне спатрэбілася пятнаццаць гадоў мастацкай адукацыі, і адным урокам тут не абысціся.

— Каб набыць вядомасць на радзіме, за савецкім часам беларускі мастак мусіў “засвяціцца” ў Маскве. Ці не захаваўся сіндром культурнай правінцыі і дасюль — хіба з той агаворкай, што нашы творцы ўжо болей мкнуцца не на ўсход, а на захад?

— Думаю, самі творцы тут не пры чым — справа найперш у грамадскай увазе да іх. Колькі ў нас на Беларусі мастакоў? Пэўна, тысячы з паўтары набярэцца. А колькі, так бы мовіць, на слыху? Лічаныя прозвішчы, дый тое адносна. Стаць заўважным тут вельмі і вельмі няпроста, без залежнасці ад таго, што ты робіш. У савецкія часы варта было толькі выставіцца, хай сабе і на андэрграунднай выставе, — і пра цябе пачыналі гаварыць. Сёння сітуацыя зусім іншая — амаль усё можна, але нікому нічога не цікава.

— А наколькі вам, творцу, тая ўвага патрэбна?

— Цяпер не асабліва: пасля таго, як маю выставу ў “Тахелесе” наведала болей за мільён гледачоў з усяго свету, я пачаў ставіцца да гэтага куды спакайней.

— Адпаведна, уся справа ў тым, што ў Берліне мастакі пачуваюцца больш камфортна?

— Таксама па-рознаму. Пасля таго, як мяне ўпершыню запрасілі на рэзідэнцыю ў “Тахелес”, я атрымаў майстэрню, але грошы на жыццё мусіў зарабляць сам. Першыя гадоў пяць перабіваўся з хлеба на “Ролтан”: мае творы занадта вялікія, каб карыстацца попытам, ды і прадаю я іх не надта ахвотна. Тады, паслухаўшы парады сябра, нарабіў невялічкіх карцінак, але і яны зусім не купляліся. Пра што я, зрэшты, не шкадаваў. “Тахелес” даў мне карысны досвед: мастак павінен быць шчырым і ніколі не кіравацца нейкімі дробнымі капеечнымі інтарэсамі, бо яны адразу счытваюцца! А тут захацеў грошай зарабіць — і атрымаў аплявуху. Таму надалей я карціны рабіў у такіх памерах, каб ні ў чыю спальню яны фізічна не ўлезлі.

— А як жа выжываць?

— Трэба шукаць спосабы — і яны знойдуцца. У маім выпадку гэта быў продаж рэпрадукцый. Пабачыўшы вялізны твор, уражаны глядач ахвотна набываў за якіх-небудзь шэсць еўра яго фотакопію. Яны разыходзіліся "на ўра!", і неўзабаве атрыманых даходаў стала хапаць не толькі мне на жыццё, але і на падтрымку ўсяго “Тахелеса”.

— У чым сакрэт яго папулярнасці?

— У тым, што там віраваў рух, там увесь час нешта дзеілася: на вуліцы, у калідорах, у саміх майстэрнях… Перформансы, канцэрты, кінапаказы — усё, што заўгодна! Памятаю, мой сябра мастак Зміцер Юркевіч уздоўж і ўпоперак перакапаў двор, ствараючы грандыёзны твор лэнд-арту, і ўсе дзівіліся гэтаму “цуду з Беларусі”. Там была поўная свабода самавыяўлення — рабі што хочаш! Менавіта такой нязмушанай атмасферай творчасці “Тахелес” найперш і прыцягваў стомленых ад музейнай стэрыльнасці турыстаў. Хаця ў Берліне вельмі складана нечым уразіць: розных галерэй там процьма, але публіку ў іх убачыш нячаста. Як пустуе, напрыклад, і наш Палац мастацтваў.

 — А які рэцэпт па паляпшэнні сітуацыі вы маглі б прапанаваць?

— Я запусціў бы туды мастакоў, каб яны працавалі на вачах публікі — паверце, ёй творчая кухня надзвычай цікавая. Ладзіў бы паралельна шмат розных падзей, каб стварыць прывабную для наведвальніка атмасферу руху. Пагатоў, у нас ёсць досвед — фестывалі “Дах”, якія мы рабілі ў тым жа Палацы мастацтваў, збіралі натоўпы.

/i/content/pi/cult/633/14067/7-1.jpg— Ці магчымы аналаг “Тахелеса” ў Мінску?

— Хацелася б — і будзем спрабаваць: у мяне ёсць паразуменне ў гэтым плане з хлопцамі, якія кіруюць прасторай “Верх”. Досвед першага маштабнага мінскага “Даху” мяне пераканаў у адным: ты павінен быць упэўненым, што ўсё адбудзецца — на сто працэнтаў, нягледзячы ні на якія перасцярогі! І толькі тады гэта спрацоўвае. Яшчэ задоўга да запланаванага адкрыцця мы са Змітром Юркевічам пачалі аб’езды зімовых будоўлях і набралі ў выніку чатыры грузавікі рознага ламачча. Працавалі палову гады, ствараючы з яго інсталяцыі, аднак не здолелі ўсё скарыстаць, проста не паспелі! Пэўна, двух грузавікоў было б дастаткова… І ўвесь гэты час над намі вісеў дамоклаў меч: дазволяць ці не. Праблемы былі, але… усё прайшло выдатна!

— Пяць гадоў таму ў “Тахелесе” з вамі здарылася неверагодная па мерках заходняга свету гісторыя: ваша майстэрня была гвалтоўна захоплена…

— Калі сцісла, сутнасць канфлікту ў тым, што будынак арт-цэнтра адышоў да буйнога нямецкага банка, ён вырашыў выселіць адтуль мастакоў, але не даў сабе рады зрабіць гэта законным чынам. Тады было прынятае рашэнне выкінуць іх адтуль гвалтам. Разлік рабіўся на тое, што калі мая выстава закрыецца, турыстаў стане меней, і “Тахелес” лясне сам сабою. І вось, адной цудоўнай раніцай — недзе а восьмай, — я, як заўсёды, маляваў. Дзверы ў галерэю былі зачыненыя, бо наведвальнікаў я пачынаў пускаць толькі а дзясятай. Але раптам іх выломваюць, і ў памяшканне ўрываюцца пару дзясяткаў мажных хлопцаў ва ўніформе — сэк’юрыці з прыватнай фірмы. Хапаюць нас са Змітром Юркевічам пад рукі і выштурхоўваюць у чым былі, не дазволіўшы забраць ні работы, ні асабістыя рэчы, ні нават цёплую вопратку — а справа была зімою. Усё трывала літаральна пару імгненняў.

— Няўжо дзеянні не мелі юрыдычнай падставы?

— У “групу захопу” ўваходзіў адвакат банка, які зачытаў пастанову суда аб нашым высяленні. Але журналісты (а іх адразу панабегла процьма) патэлефанавалі ў суд і даведаліся, што ніякага рашэння не было. Чысты падман! Дарэчы, праз пару месяцаў суд прыняў рашэнне на нашу карысць. Хаця “Тахелес” у выніку яно не ўратавала.

— Напэўна, захоп успрымаўся вамі як катастрофа: пад пагрозай апынуўся плён усяго жыцця…

— Наадварот, гэта мяне падбадзёрыла. “Тахелес” даў мне іншае памяшканне, і я зрабіў там вялікую інсталяцыю, прысвечаную ўварванню. Намаляваў на сценах спрута і вялізных пудзілаў з рогамі — карацей, адцягнуўся па поўнай праграме! Дарэчы, літаральна днямі даведаўся, што Ай Вэйвэй (сусветнавядомы кітайскі мастак, які не так даўно заявіў пра намер узяць “Тахелес” пад сваю апеку — Рэд.) выказаў намер захаваць тыя мае графіці — на яго думку, яны ўяўляюць мастацкую каштоўнасць.

— Але карціны ацалелі?

— Пасля таго, як шпіёны даклалі пра гэтую маю творчасць у банк, адтуль мне прыгразілі: будзеш так сябе паводзіць, мы спалім твае палотны. Аднак мяне гэта толькі яшчэ болей узрушыла, і я не спыніўся. Пагрозу яны не ўрэчаіснілі, хаця адзін твор быў парэзаны — пэўна, са злосці. А злавацца было на што, бо супраціўнік апынуўся ў патавай сітуацыі. “Тахелес” не рухнуў, наведвальнікаў дзякуючы скандалу паболела. Банку нічога не заставалася, як месяцамі трымаць абарону захопленых плошчаў, аплочваючы паслугі ахоўнікаў.

— Але, напэўна, на саму творчасць, якая патрабуе спакою ды цішыні, мітрэнгі паўплывалі адмоўна?

— Не! У новай майстэрні я распачаў вялізную карціну “Міфалагемы тысячагоддзя” — памерам недзе 15 на 4 метры. Знаўцы сказалі, што гэта самае вялікае жывапіснае палатно ў Еўропе!

— Як наогул рэчаіснасць уплывае на ваша мастацтва? І ці ўплывае?

— Куды ж ад яе схаваешся — рэчаіснасць настолькі моцная, што абстрагавацца пры ўсім жаданні не атрымаецца. Столькі ўсяго вакол дзеіцца, і ад гэтага не толькі ўскалыхнуцца, але і здрыгануцца можна. Скажам, гадзіна пік у Берліне… Ды і ці трэба абстрагавацца? Менавіта ўбачанае і адчутае дае аўтару моцны эмацыйны пасыл, які потым трансфармуецца ў мастацкія вобразы. Увогуле, добры мастак — калі ён без скуры, калі ён безабаронны і яго лёгка зачапіць за жывое. Ты матляеш галавой па баках: туды паглядзеў, сюды, усё заўважаеш, на ўсё рэагуеш…

— Ваша мастацтва, безумоўна, рэч у сабе, але ў гэтай фанстасмагарычнай куламесе часта ўсплываюць і пазнавальныя вобразы. Напрыклад, не раз сустракаецца такі элемент, як Мірскі замак…

— Я ўводжу яго, калі адчуваю сябе кепска. Мірскі замак для мяне — гэта своеасаблівае ўвасабленне моцы. Мы малявалі яго яшчэ калі былі студэнтамі, а ён стаяў закінуты. І ў такім выглядзе ён падабаўся мне значна болей. Не ведаю, навошта яго атынкавалі: белы колер руйнуе карцінку, неба нібы з’ядае яе абрысы.

 — А ці здараецца так, што ў вашыя творы непасрэдна пранікае жыццёвая падзейнасць? У сэнсе, убачыў і намаляваў…

— Так, вядома, і з гэтай нагоды здарылася нямала анекдатычных гісторый. Прыкладам, вось той персанаж (паказвае) мае цалкам рэальнага прататыпа. Гэта італьянец, ён падышоў да мяне ў “Тахелесе” і стаў настойліва прасіць, каб я яго намаляваў. Я выканаў просьбу, але калі ён убачыў, што атрымалася, дык абурыўся: маўляў, як ты мог выявіць мяне ў ліловым святле, давай перамалёўвай! Хацеў было паслаць яго куды падалей, але мне своечасова патлумачылі, што гэта вядомы ў сябе на радзіме мафіёзі… Ладна, перафарбаваў яго ў сіні — прычым ён увесь час літаральна стаяў нада мной. Італьянец мне падзякаваў і раптам прапанаваў зладзіць радыкальны перформанс — узяць молаты і раздзяўбсці той мур, якім банк адгарадзіў унутраны дворык “Тахелеса” (у той час канфлікт ужо ішоў поўным ходам). Як выявілася, гэтаму заможнаму чалавеку было замала сваіх вілаў і дарагіх машын — хацелася таксама і прамовіць слова ў мастацтве ды атрымаць пэўную славу. Але нам такая дапамога была не надта патрэбнай. Давялося мне на нейкі час знікнуць з “Тахелеса”, каб ён болей мяне не турбаваў.

— Многія падзяляюць мастацтва на “сумнае” і “жыццесцвярджальнае”, пазітыўнае і руйнавальнае. На вашу думку, ці прымяняльныя гэтыя крытэрыі?

— Ты ўвасабляеш на халсціне проста каляровыя адносіны і рытмічныя спалучэнні, але ў іх утоены і спакой, і бурлівасць, і смутак, і выйсце па-за межы, у іншыя вымярэнні... Не трэба баяцца нічога з гэтага — калі ўвесь час хадзіць з усмешкай на твары, можна лёгка з’ехаць з глузду. Рэальнае жыццё кожнага чалавека спалучае самыя розныя эмоцыі, а мастацтва пераплаўляе іх, спараджаючы катарсіс і набываючы моц уцягваць у свае віры гледача.

— А ці павінна мастацтва даваць гледачам душэўную раўнавагу?

— Яе ж нідзе няма. Нават калі мы крочым, устойлівасць ужо губляецца. Калі стаім? Таксама раўнавага адносная. Хіба калі ты ўкапаны ў зямлю бы слуп… Паводле майго адчування, прыгажосць жыцця — у руху, нечаканых эмоцыях, дысбалансе. І менавіта яны даюць штуршок нешта рабіць. Бо калі ў цябе ўсё добра і стабільна, у творчасці проста не ўзнікае патрэбы.

— На якую праблему чалавецтву варта звярнуць увагу найперш?

— Самая хваравітая для мяне як для мастака — экалогія і яе ўплыў на асобу. Мы ўсе ад гэтага залежым — у тым ліку, і ўнутраны стан кожнага з нас. Я — за першасную чысціню. Хай прырода сама разбіраецца, без нашага ўмяшальніцтва. Бог стварыў для ўсяго існага пэўныя межы, і не трэба іх ігнараваць.

— Калі амерыканцы абвясцілі праграму асваення Марса, прагучала думка: Зямлі нам мала, цяпер яшчэ і Марс запаскудзім...

— Адназначна! Падчас вучобы, памятаю, любіў узяць эцюднік ды выправіцца маляваць у ваколіцы Мінска, дзе бруіла многа крынічак і рачулак. Аднойчы папрацаваў дацямна, пайшоў дахаты, вяртаюся дарабляць малюнак — і не пазнаю ландшафт! Рачулкі няма, а на яе месцы стаіць пачварына з вялізным каўшом. Кашмар! Чалавек, узброены сучаснымі тэхналогіямі, можа вырабляць з прыродай усё, што толькі захоча, але ці доўга яна будзе трываць гэты гвалт? Каласальная навала штучных канструкцый, якія навыдумлялі людзі, захоплівае Зямлю, планета мяняе аблічча і можа пераўтварыцца зноў у безжыццёвы мацярык.

— А ці адчуваеце вы розніцу ў стаўленні да праблемы ў нас і на Захадзе?

— Яна актуальная для ўсіх. Памятаю, у Іспаніі неяк хацеў пакупацца ў моры, але яно аказалася такім брудным, што стала прыкра. Беларусь, я думаю, вельмі разумная краіна, і мы павінны пільнаваць, каб нас гэтыя экалагічныя праблемы не прыбілі да зямлі. Тут я маю на ўвазе таксама і экалогію прасторы ды экалогію духа. Важна, каб мы захавалі сваё — і натуральныя прыродныя ландшафты, і адметную культуру.

— Ці можа мастак быць кампетэнтным у глабальных тэмах? Ці няма адчування, што вы гаворыце пра тое, чаго не ведаеце?

— А хто ведае? Хто можа адрозніць праўду ад нашых пра яе ўяўленняў? Усё, у чым я магу быць больш-менш упэўненым, — хіба вось гэтае імгненне, калі сонечным ранкам мы тут з вамі гутарым. Зрэшты, і яно ўжо таксама прайшло. Мастак, прынамсі, здатны яго зафіксаваць. Ды і ўвогуле, веды — гэта з галіны навукі, мастак жа дзейнічае інтуітыўна, транслюючы ў фарбах і пластыцы тое, што ён адчувае. І атрымліваецца цуд: з дапамогай не надта складаных з тэхналагічнага пункту гледжання сродкаў адкрываецца неабсяжны космас, падарожнічаць па якім можаш ты сам твае гледачы.

— У вашых творах часта сустракаюцца вялізныя інсекты...

— Ну так. А вы ведаеце, што іх сумарная вага перавышае вагу ўсяго чалавецтва?

— Галоўнай дзейнай асобай вашых карцін з’яўляецца хаос. Многія лічаць яго апрыёры руйнавальным, і толькі некаторыя мысляры перакананыя, што ён можа быць той субстанцыяй, з якой, так бы мовіць, нараджаюцца зоркі…

— Хаос прываблівае мяне куды болей, чым стэрыльнасць і ўраўнаважанасць — у іх бракуе жыцця. Тым болей, я бачу ў сваім хаосе гармонію і парадак, для мяне ён рытмічна зладжаны. Калі павук пляце павуцінне, вонкава можа падацца, нібы ніткі кладуцца хаатычна, але насамрэч у іх прасочваецца пэўная кампазіцыйная структура.

— Здаецца, вас асабліва натхняе бурлівы рытм гарадскога жыцця…

— Гэта так. Я нарадзіўся ў Баранавічах, і першыя чатыры гады пражыў у драўлянай хатцы: дрэвы, козы… А потым бацькі пераехалі ў Мінск з яго шматпавярхоўкамі. Памятаю, выйшаў на вуліцу адным днём — і застыў у здранцвенні: а дзе гэта я? Аднолькавыя дамы, аднолькавыя вокны… Нават не ведаю, як мне ўдалося знайсці шлях дахаты. Думаю, гэтыя ўспаміны з дзяцінства ўплываюць на мяне і пагэтуль.

 — Які эмацыйны стан набліжаны да вашай натуры? Калі вы пачуваецеся найбольш камфортна?

— Камфортна? Ну, калі з сябрамі збіраліся ў Берліне, і адбываўся такі нязмушаны абмен думкамі. Насамрэч, пасля гэтых несур’ёзных, здавалася б, бяседаў зазвычай з’яўляліся нейкія новыя ідэі. Другі стан — калі ты лынды б’еш, мне ён таксама вельмі падабаецца. Але самае прыемнае — тое адчуванне, якое многія называюць натхненнем. Бярэш у рукі пэндзаль — і так хутка час ідзе! Стаў з раніцы — і раптам заўважаеш, што ўжо вечар. А я ж, здавалася б, толькі распачаў, толькі раскрыў адну сотую частку халсціны, нават яшчэ не бачу ўсёй кампазіцыі!

— Сёння мы назіралі за тым, як вы кладзеце на халсціну чырвоную фарбу. Гэта матэматычнае рашэнне альбо інтуітыўнае?

— Гэта працэс, і я ў ім няспынна. Згаданую вамі работу я распачаў яшчэ гадоў пяць таму. Працаваў спачатку ў мінскай майстэрні, потым на нейкай выставе, потым павёз яе ў Берлін, паказаў на адным фестывалі, прывёз сюды — і ўвесь час нешта дамалёўваю… Тут цікавае асвятленне, і я бачу патрэбу дадаваць, бачу, што шмат чаго яшчэ трэба зрабіць. Вось, сёння пачаў паглыбляць — і чырвоным, і блакітным некалькі мазкоў… Хацеў і зялёны, але… нешта ён, відаць, не адсюль.

— А ці часта вы так дапісваеце карціны непасрэдна падчас выставаў?

— Так, творчы працэс для мяне ніколі не мае выразных межаў, таму і не стаўлю кропку. Гэта мая пазіцыя — не ведаю, ці прымяняльная яна для іншых мастакоў. Я заўважыў, што карціна ўспрымаецца іначай у залежнасці ад асяроддзя і асвятлення, адсюль і патрэба яе працягваць. Ніколі не сумняваюся, калі ўзнікае такое жаданне. Тым больш, “Тахелес” даў мне ўнікальную магчымасць: зрабіўшы мазок, ты можаш адразу на свае вочы назіраць за тым, як ён уплывае на ўспрыняцце твора публікай, і тады ўжо — у залежнасці ад яе рэакцыі ды свайго бачання — дадаваць нешта яшчэ.

— Паводле класічнай тэхналогіі жывапісу, завершанае палатно пакрываецца лакам, каб яно захоўвалася стагоддзямі. Але дапрацоўка робіцца немагчымай...

— Ужо некалькі гадоў я выстаўляю свае працы на фестывалі “Freqs of Nature”, які ладзіцца на былым ваенным аэрадроме ГДР. Туды запрашаюць дызайнераў з усяго свету, тры-чатыры месяцы яны ўтрапёна працуюць, робячы неверагодныя інсталяцыі. Затым тыдзень ідзе фэст, а ўжо на наступны дзень па яго заканчэнні з’яўляюцца трактары з рознымі дзівоснымі прыстасаваннямі, і ўсё гэтае хараство руйнуецца ўшчэнт. На наступны год праца пачынаецца наноў. Гэтых мастакоў цікавіць працэс, і мяне таксама. Нават не задумваюся пра тое, што калісьці будзе. Мяне цікавіць толькі цяперашні момант, толькі непасрэдная рэакцыя гледача. Мае халсціны часта скручваюцца ў рулоны, шматразова транспартуюцца ў не надта спрыяльных умовах — часам нават у звычайным купэ цягніка. Але пакуль не развальваюцца.

— Няўжо вам сапраўды ўсё адно, ці захаваюцца вашы творы?

— Вядома, кожны мастак пра гэта марыць, але… я разумею, што такога не можа быць. Нават вялікія цывілізацыі з часам руйнуюцца ды сыходзяць у нябыт. Таму проста дзякуеш Богу за магчымасць рабіць тое, што ты хочаш, тое, што цяпер цябе захапляе. Гэтага цалкам дастаткова. А як яно далей будзе… На тыя працэсы я ніяк не магу паўплываць.

 — Мы ведаем пра вас як пра мастака планетарнага маштабу, але не як пра жывога чалавека, таму хацелася б задаць нейкае прыземленае пытанне. Напрыклад, якая ваша ўлюбёная страва?

— Цяжкае пытанне… Калі працую, дык суну ў рот усё, да чаго магу дацягнуцца рукой. Часам людзі мне потым тлумачаць, што я з’еў нешта зусім для гэтага непрыдатнае, нават таго не заўважыўшы. Але нічога, пакуль жывы.

Пытанні задавалі Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, Вольга РОПАТ, Аліна САЎЧАНКА, Ілья СВІРЫН