Частка 1
Усё распачалося з простакутнікаў на сценах будынкаў. Шэрыя, жоўтыя, бэжавыя, за якімі хаваюцца самыя розныя надпісы. Гэта
адметнасць аблічча Мінска, яго экстэр’ернай сферы падмячалася многімі мастакамі.
Яшчэ ў 2010-м польскі фатограф арт-калектыву Sputnik photos Рафал Мілах, прыехаўшы ў нашы пенаты, адразу звярнуў увагу на тыя “рытмічныя” каляровыя паўторы. У Рафала нарадзіўся праект, які трактаваў геаметрычныя фігуры на будынках нібы, у пэўным сэнсе, “рамкі” для словаў. Ведаеце, як у коміксах ці мульціках: месца, дзе яны мусяць быць, ёсць, а саміх словаў, паслання — няма. Такі маўклівы дыялог горада з самім сабой, пазначэнне пустэчы — серыю слыннага польскага мастака, ва ўсялякім разе, можна было прачытаць і так.
Збіраў і збірае “наскальныя” надпісы на самых розных паверхнях сталіцы беларускі мастак, “гарадскі ляснічы” Ігар Корзун. Не застаецца абыякавым да рытму ліній Мінска музыкант і мастак Філіп Чмыр: яго фатаграфіі розных месцаў горада раней (зараз трошкі меней) можна бачыць у сацыяльных сетках. І вось, з’явіўся новы аўтар, які “ўзяўся за старое”… Калі на тыя самыя простакутнікі паклаў вока рэжысёр Максім Швед, (што цікава, фатаграфія таксама ў арсенале аўтара), падавалася: ну, што яшчэ пра гэта можна сказаць? Але, як паказаў фільм, — можна, ды цалкам у сваім аўтарскім ключы.
Калі беларускі фільммэйкер толькі прасоўваў ідэю свайго будучага кінапраекта на Індустрыяльнай платформе Міжнароднага кінафестывалю “Лістапад” у 2017 годзе, трэйлер стужкі выглядаў так. Дынамічны мантаж, знаёмыя рознакаляровыя формы на сценах мінскіх будынкаў, каментарый мастака-канцэптуаліста Міхаіла Гуліна, гумар, абаяльны сцёб, — “ЖЭС-арт” (тады фільм называўся так) па духу “дрэйфаваў” амаль у Лацінскую Амерыку: столькі ў ім было вітальнасці і бязбашанасці. І вось, нарэшце, канчатковае ўвасабленне і пераасэнсаванне ідэі, якое вылілася ў 50-хвілінны твор. “Чыстае мастацтва”, зробленае ў супрацы з польскімі кінематаграфістамі,“прэпарыруе” ўжо не толькі ўсім вядомую дагледжанасць мінскіх праспектаў. Рэжысёр дазволіў сабе большае — разгледзець асаблівасці нашай сталіцы, пачуць голас Мінска, ды задаць пытанні нам, насельнікам гэтага месца: у якім асяродку мы жывём, што ён пра нас распавядае?
Перад вачыма паўстае іранічная, але надзвычай уважлівая карціна, поўная любові і суму.
Частка 2
Від горада зверху. Мы бачым, як па вуліцы сярод “каробак” машын і дамоў рухаецца белы квадрат. Мастак Захар Кудзін, узняўшычыстае палатно ў сябе над галавой, ідзе ў пэўным кірунку. Ужо гэты план акрэслівае нам сэнсавае поле фільма: горад як мастацкая прастора, якую мы можам разглядаць. Выхад да нашых улюбёных простакутнікаў на сценах ажыццяўляецца з нечаканага боку. Геаметрыя вуліц, архітэктурных формаў паказваецца спачатку ў аб’ёме — дамы, плошчы, і толькі потым мы звяртаемся да плоскасці, калі працаўніцы ЖЭСа Зіна і Іна зафарбоўваюць чарговы надпіс на будынку. Мы ў горадзе, і горад — у нас. Ды цяпер паспрабуем занурыцца ў гэтыя візуальныя і сэнсавыя пласты.
У стужцы дзве скразныя лініі. Ёсць праца сімпатычных жанчын-маляршчыц Зіны і Іны, якая паказваецца з павагай і далікатнасцю, — што і якім чынам замалёўваюць на сценах мілыя працаўніцы ЖЭСа. Ды ёсць праца Захара Кудзіна, які, усталёўваючы белае палатно на вуліцы, спрабуе асэнсаваць гарадское атачэнне, пішучы свой жывапісны твор у публічнай прасторы. Ці можа імкненне да чысціні стаць мастацтвам? І наадварот — ці здольнае вулічнае мастацтва стаць актам такім жа арганічным як, скажам, акт уборкі? Функцыя героя Захара — гэта не толькі ўласна быць сабой, мастаком-абстракцыяністам, чые палотны ўздзейнічаюць колерам і формамі, а быць камертонам горада, “паляўнічым” на яго галасы.
“Вось што яна (ваша праца) гледачу кажа?” — пытаецца ў мастака адзін з мінакоў — мужчына з сівымі валасамі, каментуючы твор аўтара. “Ёсць форма, якая задае пытанні гледачу, яна не мусіць казаць анічога, — адказвае Захар. — Чалавек не абавязкова вінен разумець (форму, колер — Д.А.), ён можа іх адчуваць. Ці імкнемся мы, прынамсі, зразумець спевы птушак, як казаў Пікаса?”
Мастак не толькі ўступае ў дыялог з мінакамі, а далучае іх да творчасці. Яны асцярожна, а часам і рашуча малююць на палатне свае рожыцы, фігуры і лініі. Два падвыпіўшых сябра, мастак у капелюшы, малады чалавек у байцы, дворнікі, маладая мама з сынам, дзяўчаты з балёнікамі… Кожны з іх трошкі дзеліцца сваім светапоглядам на мастацтва ды жыццё, ствараючы калектыўны партрэт адкрытага і каларытнага Мінска. На адваротным баку — персанажы, што намагаюцца пераканацца ў дазволенасці пленэра мастака. “Вы з кімсьці ўзгаднялі, што можна тут так размяшчацца?”, — пытаецца адна жанчынка ля школкі, дзе мастак паставіў сваё палатно.
Культ чысціні, што пануе ў Мінску, (зазначым, што Зіна і Іна выязджаюць у месцы “несанкцыянавай творчасці” па званках мінчукоў), выкрывае сваіх “носьбітаў”. Дворнікі, што мятуць лісце, машыны, што раніцай паліваюць вадой дарогі, працаўнікі ЖЭСа, што сочаць за парадкам на публічных мерапрыемствах… Чысціня як прыкмета цывілізацыі, здаровага сэнсу, ці часам як празмерная перасцярога? Увогуле, як адметнасць свядомасці, што фарміравалася напрацягу стагоддзяў? Ці следства недалёкага мінулага? У візуальных паўзах паміж працай галоўных герояў мы бачым знаёмы, але такі наш парадаксальны горад. Чысты? Так. Ці шчаслівы? Далёка не заўжды.
Манументальныя савецкія пано, глабальныя брэнды фастфуда, новыя графіці, шэрагі аднатыпных шматпавярховікаў… — усё гэта зараз існуе побач. І камуністы, што святкуюць 7 лістапада, і вулічны музыкант, што іграе на губным гармоніку блюз пад мастом на Свіслачы, ходзяць тут па адных і тых жа вуліцах. Фільм Максіма Шведа выяўляе шматчасаваць Мінска, калі некалькі часоў пульсуюць паралельна, і дзе кожны з нас абірае сваю сучаснасць і культурны пароль.
Частка 3
Дык які маем вырак?
Кульмінацыяй стужкі становіцца выстава, на якой збіраюцца нашы героі. Сімпатычныя Зіна і Іна разглядаюць палотны Захара
Кудзіна ды пазнаюць у яго аўтарскіх творах свой “раён”. Адна з жанчын на экспазіцыі ў рамках адмысловага атракцыёна мяняе звыклы пэндзаль на балончык з фарбай, каб паспытаць сябе ў ролі таго, хто піша, а не зафарбоўвае. І гэты досвед моцна яе ўзрушае.
Мастацтва — вось тое выйсце, што прапаноўвае нам Максім Швед. Захар Кудзін — яго асоба і вобраз — ураўнаважвае актам творчасці празмерную расчэрчанасць і пустэчу нашых вуліц. Ружовы квадрат на шэрай сцяне — замест колеру “сахары”, традыцыйнай фарбы, што выкарыстоўваюць працоўнікі ЖЭСа.
Простакутнікі, што пакрываюць чыесьці малюнкі і словы, асэнсоўваюцца мастаком на канцэптуальным узроўні — нараджаецца жывапіс, які злучае колеры няхітрых рознакаляровых фігур, фон сцен будынкаў, увогуле, каляровы асяродак месца ў адно і нечакана новае. Невыпадкова ў фільме прагучыць і імя Казіміра Малевіча. “ЖЭС-арт” у трактоўцы экспертаў і рэжысёра стане арт-феноменам, адсылаючым да супрэматычных узораў УНОВИСацаў. Чаму і сапраўды не назваць працу Зіны і Іны “фундаментальным супрэматызмам”?
На што здольнае мастацтва? Па-сутнасці, на ўсё. Пераўтварыць горад Сонца ў жывую матэрыю, разгаварыць звычайна стрыманы Мінск, змяніць пункт погляду… Гледзячы на палотны Захара Кудзіна разумееш, што нейра-жывапіс мастака — гэта, бадай, лепшае, што з намі здарылася ў беларускім мастацтве ХХІ стагоддзя. Ці паспелі мы гэта ўсвядоміць?