Размяжоўваю жыццё і творчасць
— Валерый Пятровіч, вас называюць нашым Босхам, Дзюрэрам і Брэйгелем. Як вы да гэтага ставіцеся?
— Ну, гэта такія штампы... Аддаю перавагу таму, каб заставацца Славуком.
— Звычайна так адбываецца, што мастакі закладваюць у свае творы і частку сябе, сваёй біяграфіі. Вось глядзіш на вашы малюнкі — і ўсе тыя казюлькі, чэрці і пачвары чамусьці не падаюцца злымі. Хочацца з імі пасядзець, пагаманіць. Ёсць асацыяцыя з вашым нутром, добрым характарам...
— Не ведаю, шчыра кажучы. Я звычайна размяжоўваю жыццё і творчасць. Ёсць уяўляенне, якое я задзейнічаю, і ёсць рэальнасць, у якой мы жывем. Ды, прызнацца, не ўсё персанажы, якіх я маляваў, такія ўжо сімпатычныя.
— Аднак, прызнайцеся, у вашай майстэрні мусіць хтосьці з іх жыць.
— Усё ж, здаецца, ніхто не жыве.
— І ніхто з іх да вас не прыходзіць?
— Дзякуй Богу, не. Было, канешне, такое ў жыцці, што меў стасункі з ведзьмамі, але, мяркую, гэта ўжо ў мінулым.
— Ведаеце, але ў вас як у Маркеса. Як сказаў аднойчы адзін рэжысёр, які прыехаў у Паўднёвую Амерыку: “Я лічыў, што Маркес усё прыдумаў, а яны, аказваецца, так жывуць”. У вас няма такога адчування, што вашы персанажы ходзяць па вуліцах?
— Няхай ходзяць, калі вам так падаецца. Але хацелася б, усё ж, каб у невялікай колькасці. Не трэба так, як у Паўднёвай Амерыцы.
— Ніяк наш асяродак вас да творчасці не падштурхоўвае?
— Горад — не падштурхоўвае. Калі тыя істоты, якіх выяўляю, дзесьці жывуць, то недзе ў лесе, далёка. Яны ў мяне збольшага лясныя жыхары. Калі патрапяць у горад, трамвай іх задавіць, бо яны не ведаюць правіл дарожнага руху.
У Адама Глобуса, дарэчы, ёсць гарадскі фальклор з ліфтавікамі там, іншымі істотамі. Але асяродак бытавання маіх герояў, калі мы кажам пра беларускі фальклор, — гэта вёска, лес, нейкія прыродныя сусветы. На жаль, традыцыйнае беларускае сяло цяпер сыходзіць. І што далей стане з маімі персанажамі — невядома.
Больш за дзве сотні істот
— Валерый Пятровіч, як увогуле так здарылася, што вы ўзяліся за тэму беларускага фальклору?
— Таму што гэта цікава. Мне прапанавалі зрабіць ілюстрацыі да герояў беларускай фальклорнай і казачнай спадчыны яшчэ ў савецкія часы. Я тады вучыўся ў нашым тэатральна-мастацкім інстытуце. Замовы ў той час да ілюстратараў паступалі розныя, а тут — такая прывабная прапанова. Як не паспрабаваць? Тым больш, і абмежаванняў на іх выявы аніякіх не было. Хто яго ведае, як выглядае той Лесавік — у адрозненні ад піянера, які заўжды мусіць быць прыгожым і румяным. Мне прапанавалі — і я ўзяўся. А калі заглыбіўся ў матэрыял, то тым больш захапіўся. Такая фантазія! Уявіце сабе, русалак у беларускім фальклоры шэсць-сем відаў, і адна з іх нават мехам на зіму абрастае! Такая фантазія мяне моцна падкупіла.
— Уразіла вас разнастайнасць персанажаў, так?
— Сапраўды. Я чытаў шатландскія казкі, усе ведаюць гномаў, эльфаў, а вось такіх, як у нас, істотаў у ніводнай культуры няма. Чаго варты Баламуцень — вадзяны чалавек, які заляцаецца да дзяўчат менавіта ля рэчак ці азёраў, ці Гарцукі — духі ў абліччы птушак, якія насылаюць непагадзь, ці Кумяльган, які шкодзіць коням… Іх абліччы і прыдумляць цікава, і, тым болей, маляваць. Ведаю, што ёсць яшчэ людзі, якія лічаць беларускі фальклор нечым другасным, але, насамрэч, ён унікальны і не менш фантазійны за вядомыя міфалогіі.
— А адкуль вы бралі матэрыял, каб маляваць?
— Дарэчы, тады матэрыялы да мяне прыйшлі з піцерскага збору. Цікава, што менавіта ў Санкт-Пецярбургу знаходзіцца шмат тэкстаў па беларускай фальклорнай спадчыне. Вядома, былі апісанні пэўных духаў, істот, чалавечкаў: якога целаскладу, што носяць, ці маюць асаблівыя прыкметы. Усё гэта я вывучаў і ўлічваў, але некаторыя з персанажаў такога апісання не мелі. І тут ужо я пускаўся “ва ўсе цяжкія”! Агулам, у беларускім бестыярыі больш за дзве сотні істот! Я спыніўся на 80-ці, і потым ужо з гэтых абіраў, так бы мовіць, самых для мяне цікавых.
— Вашы ілюстрацыі адразу былі прынятыя?
— Па якасці выканання ніякіх пытанняў не было, але па выбары… Вы ведаеце, пэўныя абліччы давялося адстойваць. “Валерый Пятровіч, — пачалі раптам казаць, — а давайце пару нячысцікаў прыбярэм. Вы ж ведаеце, наша міфалогія такая лагодная, сонечная, навошта нам гэтыя Балотнік, Аржавень?” Тут ужо я пачаў абурацца: “Калі вы не давяраеце аўтару, да якога звярнуліся, дык навошта гэта ўвогуле было рабіць?” І хацеў было ўжо зусім адмаўляцца. Але пакінулі ўсё як было.
Беларуская міфалогія ўтрымлівае і добрых персанажаў, і злых, а калі мы адсякаем пэўную іх частку, атрымоўваецца, што і распавядаем пра сябе толькі напалову. Лічу, каб выкінулі “тых страшных”, дакладна атрымалася б бяззубая старэчая кніжка, а не заяўлены “Чароўны свет: з беларускіх міфаў, паданняў і казак”.
Губляем у якасці
— Валерый Пятровіч, беларусы, на вашу думку, нацыя, якая ўмее ўяўляць?
— Калі занурыцца ў беларускія казкі і паданні — так, вядома, умее. Але чамусьці, з іншага боку, добрай фантастыкі — менавіта сучаснай — асабліва і не маем. Паглядзіце на амерыканскую, англійскую літаратуру — іх фантасты вядомыя ўсяму свету. У нас жа пакуль гэты напрамак толькі пачынае зараджацца…
Зрэшты, мы не адзінокія ў гэтым. Тыя ж прыбалты, скандынавы — таксама ў рэчышчы фантастычнай, фантазійнай літаратуры не “агонь”. Хаця ад скандынаўскіх дэтэктываў ажно адарвацца нельга! Вось з чым гэта звязана? Шчыра кажучы, адказу ў мяне няма.
— Вы шмат чытаеце?
— Вядома! Кнігі для мяне — гэта магчымасць пражыць тысячу жыццяў. Увесь заробак на іх спускаю. Але паколькі на той свет грошы з сабой на забярэш, зусім не шкадую. Чытаю шмат фантастыкі, фэнтазі, дэтэктывы, казкі самых розных аўтараў. Цяпер сканчаю аўтабіяграфічныя, так бы мовіць, рэчы Ніла Геймана, англійскага пісьменніка-фантаста, аўтара “Амерыканскіх багоў” і “Зорнага пылу”. Ён разважае пра коміксы, якія рабіў, пра тое, чым ёсць мастацтва коміксавай культуры, і як падобная літаратура ўплывае на масавую аўдыторыю. Міжволі задумаўся пра тое, што ў нас культура коміксаў таксама недзе ў пачатковым стане.
— Магчыма, мастакоў коміксаў у нас небагата, але былі і ёсць выдатныя кніжныя графікі.
— Згодны. На мяне ў свой час яшчэ да паступлення ў тэатральна-мастацкі інстытут зрабіла вялікае ўражанне “Машына часу” Гэрберта Уэлса, афармленнем якой займаўся Арлен Кашкурэвіч. Кніжка была невялікая, не надта шыкоўна выдадзеная, але я ўразіўся таму, як можа супасці бачанне пісьменніка і мастака! Усё зроблена мінімальнымі сродкамі, аднак так выразна і запамінальна! Пазней ужо бачыў ілюстрацыі Кашкурэвіча да “Фаўста” Гётэ, ды толькі дзівіўся таму, які ён майстар. Памятаеце аблічча яго Мефістофеля? Звычайна персанажа ў тых жа операх выяўлялі такім высокім, даўганогім мужчынам, а тут атрымаўся страшны карлік. Гэта трэба было так адысці ад вядомага “штампа”! Вобраз неверагодны — і трапны, сучасны. Арлен Міхайлавіч — выбітны мастак, вельмі шкада, што ён сышоў ад нас. Толькі нядаўна пабываў у яго майстэрні, і ўбачыў працы, якія ён не дарабіў, гэта не проста здорава, гэта — супер!
Магчыма, мы цяпер з вамі кажам пра высокую кніжную культуру, якая вылівалася ў Савецкім Саюзе ў сапраўдную індустрыю. Але сёння ў выдавецкай справе мастацкай літаратуры адбываецца відавочны крызіс, як ні сумна мне пра гэта казаць. Тут не толькі выявіць новыя імёны складана — захаваць бы, прынамсі, тое, што ўжо ёсць! Мастакам не плоцяць, і яны паступова сыходзяць ці пераключаюцца на іншыя рынкі. Ці ж гэта нармальна, калі за ілюстрацыі не разлічваюцца гадамі? У выдавецтве мяняецца кіраўніцтва, адно, другое, трэцяе, аднак чамусьці на выплаце ганарараў тое ніяк не адбіваецца. Хто ж будзе працаваць бясплатна? Так і губляем паступова ў якасці кнігі.
Выхавалі кнігі
— Спадар Валер, а адкуль родам ваша прозвішча?
— Гэта прозвішча маёй маці. Яна родам з-пад Узды, але потым жыла ў вёсцы Коханаўка Талачынскага раёна. Бацьку я ніколі не ведаў, не кажучы ўжо пра яго імя, і, па шчырасці, мяне гэта ў дзяцінстве неяк зусім не турбавала. Падавалася нават, што так і павінна быць. Без бацькі і без бацькі — у пасляваенныя часы “безбацькоўшчыны” было навалам. Адзінае, што калі мне хтосьці з маіх аднагодкаў казаў, што без бацькі я б не нарадзіўся, пачынаў лезці ў бойку. “Я ж вось ёсць, — крычаў, — пры чым тут бацька?”
— А ці ёсць у вас сёстры або браты?
— Ёсць старэйшы брат Анатоль, яму цяпер 86 гадоў. І былі дзве сястры: адна памерла пасля, а другая — падчас вайны. Маладзейшая Іна — вельмі прыгожая бялявая дзяўчынка. Наша вёска Коханаўка ў часы акупацыі была вельмі ціхім месцам, туды не заходзілі партызаны, і немцы не лютавалі. Іна была падобная на анёла, і ўсе з ёй хацелі сфатаграфавацца: відаць, салдаты ў гэты момант успаміналі свае сям’і. Маці распавядала, што сястра ўжо і нямецкую мову пачала разумець. Але напрыкацы акупацыі Іна захварэла на запаленне лёгкіх. Доктара на месцы немагчыма было знайсці, а да станцыі маці яе проста не давезла. Яна памерла ў дарозе.
Маці нас з братам, дарэчы, і выгадавала. Бо бацьку майго брата забралі ў 1937 годзе. Гэта быў ціхі, спакойны чалавек, які адным вечарам убачыў, як нейкія злодзеі ўзломваюць шапік. Ён бы нічога нікому не сказаў, бо ў яго мінулым — кадэцкі корпус, але злачынцы вырашылі “закласці” яго першым. У часы, калі па разнарадцы арыштоўвалі людзей, такога сігналу было дастаткова. Яго арыштавалі, і аднойчы ён проста не вярнуўся з допыту.
— Спадар Валер, вы выраслі ў такія няпростыя часы, але, тым не менш, захавалі жыццярадаснасць і прагу да творчасці…
— Гэта сямейная гісторыя, драматызаваць яе не трэба. Але, лічу, што мне пашчасціла ў тым, што, нарадзіўшыся ў пасляваенныя гады, я меў магчымасць стасавацца з кнігай. Мама заўжды са школьнай бібліятэкі іх прыносіла. А потым я пасябраваў з дачкой дырэктара школы — так увогуле стала прасцей мець доступ да цікавай літаратуры. На мяне зрабілі каласальнае ўражанне ў часы дзяцінства казкі братоў Грым. Мабыць, адтуль усё і пачалося. Кніга мяне і выхавала.
Не спыняцца альбо практыкаваць японскі метад
— Прызнайцеся, Валерый Пятровіч: ці бывае так, што вы адчуваеце зайздрасць да твораў пэўнага мастака?
— Ведаеце, ёсць такі маскоўскі паэт Уладзімір Вішнеўскі, і ў сувязі з вашым пытаннем згадаліся радкі яго верша. “Два Петра и три Ивана / Три Ивана, два Петра / собрались утром ранo / И (па-літаратурнаму гэта будзе “шчыравалі”) с утра. / И завидывал им пьяным / Трем Иванам, двум Петрам / Двум Петрам и трём Иванам / Чёрной завистью Адам /”. Дык вось, я толькі радуюся, калі людзі шчыруюць! Я заўсёды рады ўдалым творам калег. Дзякуючы ім, табе карціць прынамсі, быць не горш, не спыняцца ў развіцці — нават калі, здаецца, ужо “ўпіраешся ў сваю столь”.
— Калі так здараецца, часам за вядомых рэжысёраў або музыкантаў становіцца нават сорамна. Як адчуць гэтую мяжу росту? У вас такое было?
— Складанае пытанне. Але надзея ўсё ж такі ёсць, што мой лепшы твор яшчэ наперадзе. Згодны, нават знакамітыя майстры ў пэўны перыяд пачыналі паўтарацца. І ў мяне гэта было, але веру, што цяпер гэты этап пройдзены. Маюць рацыю японцы, якія практыкуюць такі метад, як абнуленнне. Калі чалавек адчувае, што болей зрабіць у сваёй справе ўжо не здолее, ён кідае ўсё, бярэ новае імя і пачынае ўсё з пачатку. Жыццё, лічы, наноў — і ў новым кірунку. Гэта разумны падыход. Бо, сапраўды, калі мастак абрастае званнямі і статусам, яны часта пачынаюць пераважаць над, уласна, творчым рухам наперад.
Зразумець, канешне, можна…
— Валерый Пятровіч, а як нараджаюцца вашы вобразы?
— Проста пачынаеш рабіць, а далей яно неяк само ідзе. Аднак вобраз не нараджаецца адразу — патрабуе прапрацоўкі, папярэдніх эскізаў. Вельмі люблю афорты. У гэтай тэхніцы сёння рэдка хто працуе, а я аддаю ёй перавагу з-за нечаканага выніку. Ніколі не ведаеш, што атрымаеш у фінале: ці гэта будзе неверагодная ўдача, ці — поўны правал. У кухні афорта шмат рамесных прыёмаў. Гэта праца такая брудная, а я люблю корпацца ў тэхніцы, падабаецца мне такога кшталту занурванне. Намаляваў — адно, пратравіў — і штосьці дадатковае з’явілася, надрукаваў — і новы сюрпрыз. Афорт — гэта такое маленькае жыццё з рознымі неспадзяванкамі: як прыемнымі, так і не вельмі.
— А музыку слухаеце падчас працы?
— Калі рысую або займаюся афортамі, звычайна ў мяне працуе тэлевізар. Асабліва яго не слухаю, ён для мяне штосьці кшталту “белага шуму”, аднак яго кампанія мне прыемная. Такое адчуванне, што хтосьці ёсць, але не перашкаджае.
Не люблю адразу весці некалькі праектаў. Тут у адзін трэба так паглыбіцца, што не адразу і вынырнеш, а калі іх два ці тры — увогуле не разумею, як тое магчыма. Гэта толькі вядомыя гістарычныя персанажы, мабыць, на такую сінхранізацыю двух паўшар’яў здольныя.
— Валерый Пятровіч, а ці бывала такое, што ваша прафесія вас выратоўвала?
— Бывала. Аднойчы да мяне ў майстэрню прышлі два пажарныя правяраць тую самую пажарную бяспеку. А ў мяне акурат папера ляжала на падлозе, увесь склад злачынства быў, так бы мовіць, навідавоку. І яны пачалі прыгаворваць: “Усё, трэба вашу майстэрню закрываць і апячатваць”. І ўжо так, паміж іншым, запыталіся, чым я займаюся. Я адказваю: ды вось, кніжкі ілюструю. І бяру з паліцы “Прыгоды Арбузіка і Бябешкі”, ілюстрацыі да якіх, па шчырасці, лічыў у свой час прахаднымі. А тут адзін з пажарных і кажа: “А гэта ж у дзяцінстве была мая ўлюбёная кніжка!” І ўсё, стаўленне адразу памянялася. І мне даравалі маю паперу. Вось так, лічы, праз сваю працу “дагрукаўся” да чалавека.
Сёння, адзначу, ілюстрацыі да кніг усё часцей бяруцца з камп’ютара. Так танней, і высільвацца асабліва выдавецтвам не трэба. Ды часам здараецца, што твор пра адно, а ілюстрацыі — зусім пра другое. Бедны чытач, адно слова. Якія ўжо тут успаміны на ўсё жыццё?
— Як вы да гэтага ставіцеся?
— Я разумею, што ў выдавецтваў грошай няма і яны вымушаны эканоміць. Разумею і мастака, які замест таго, каб намаляваць ліру, малюе дудку, бо апошнюю ж намаляваць прасцей. Ці замест касмічнага карабля можна выявіць лятучую талерку. Але, звяртаючыся да таго ж Вішнеўскага, магу працытаваць яшчэ адзін радок яго верша: “Понять, конечно, можно, а вот простить — нельзя”.
Трэба будзіць уяўленне людзей
— Ці пагадзіліся б вы зрабіць ілюстрацыі да твораў братоў Стругацкіх?
— Канешне! Толькі ніхто не прапаноўвае. Ведаю, што цяпер усе правы на выданне твораў належаць аднаму са сваякоў пісьменніка. Ёсць выдавецтва ў Санкт-Пецярбургу, якое працуе з класікай — яны робяць кнігі з жывымі афортамі, вельмі прафесійная кампанія, і здаецца, у іх нават была падобная ідэя перавыдання Стругацкіх з арыгінальнымі аўтарскімі ілюстрацыямі. Але вось гэтае пытанне з правамі іх вельмі засмуціла. Так што давядзецца, відаць, чакаць патрэбныя 50 гадоў.
— Аднак каб знайшліся ахвотнікі зрабіць такі праект, за які твор вы б найперш узяліся?
— Як ёсць фільм усіх часоў і народаў — гэта “Браняносец Пацёмкін” Сяргея Эйзенштэйна, так ёсць і фантастыка на ўсе часы — “Слімак на схіле”. З вялікім гонарам праілюстраваў бы гэты твор Стругацкіх. Калі ўжо разважаць з той нагоды, чаму ў нас няма фантастыкі, магчыма, нам варта яшчэ прайсці свой шлях да гэтай літаратуры. Разбудзіць уяўленне сучаснікаў пра пэўны досвед нечаканага мыслення. Мы ўжо ведаем нямала прыкладаў таго, як творы фантастаў прадказвалі з’яўленне пэўных рэчаў. Тыя з’явы, якія прыдумлялі пісьменнікі, праз нейкі час былі вынайдзены вучонымі, прычым нават не трэба было шукаць адпаведнай назвы. Навука і фантастыка — гэта сферы надзвычай узаемазвязаныя, і разбудзіўшы ўяўленне ў адным, вынік мусіць адбіцца ў іншым. У ЗША нездарма існуе шэраг прэмій для падобнага кшталту літаратуры, бо апошняя стымулюе пошукі самых, на першы погляд, нечаканых рашэнняў.
Рэч у сабе
— Валерый Пятровіч, мы вас не распыталі яшчэ пра серыялы. Ведаем, што вы вялікі прыхільнік сучаснага кіно. Ці глядзіце “Гульні прастолаў”?
— Усё гляджу. Люблю спадара Марціна і гэты цудоўны серыял, але асабліва для сябе ўсё ж вылучаю іншую яго кніжку — “Крыштальная гара”. Глядзеў з задавальненнем і “Уладара пярсцёнкаў”, і “Гары Потара”, апошняга нават з яшчэ большай асалодай перачытаў...
— Як лічыце, калі мы трапляем у падобны свет медыйных вобразаў, калі кіно і інтэрнэт усё больш захоплівае ўвагу людзей, ці змяняецца ў гэтым свеце ўспрыняцце і роля кнігі?
— Змяняецца, так. Ды, з іншага боку, кніга па-ранейшаму застаецца і застанецца такой рэччу ў сабе. Як пісаў Ніл Гейман, яна заўжды будзе знаходзіць сваіх прыхільнікаў, адэптаў, якія захочуць аддаваць ёй свае сілы і талент. Я з гэтым згодны. У кнізе па-ранейшаму захоўваецца вялікі патэнцыял, важна гэта разумець і падтрымліваць яе культуру.
Пытанні задавалі Дар’я АМЯЛЬКОВІЧ, Пётра ВАСІЛЕЎСКІ, Алег КЛІМАЎ,
Барыс КРЭПАК, Алена ЛЯШКЕВІЧ, Наталля ОВАД, Настасся ПАНКРАТАВА.
Фота Яўгена КОКТЫША