Аўтары

10 снежня 1870 года ў маёнтку Багданаў, што на Валожынчыне, нарадзіўся славуты мастак Фердынанд Рушчыц. У гісторыю сусветнага мастацтва ён увайшоў як мастак-пейзажыст, кніжны графік, карыкатурыст, тэатральны дэкаратар. Рабіў накіды медалёў, штандараў, тэатральных строяў і афіш. З’яўляўся старшынёй камісіі па ахове помнікаў старажытнасці. На старонках “К” ужо з’яўляліся матэрыялы Барыса Крэпака ў рубрыцы “Вяртанне імёнаў”, прысвечаныя мастаку (№ 48 — 49, 2010 г., № 44, 2014 г.). Будуць і іншыя. Але гэтым разам мы распавядзем толькі пра некалькі важных эпізодаў захавання памяці пра славутага сына беларускай зямлі, якія мелі месца сёлета ўвосень.

2 кастрычніка 1903 года ў польскай сталіцы памёр Антон Пяткевіч, ураджэнец Случчыны. У гісторыю беларускай культуры ён увайшоў пад запамінальным псеўданімам — “Адам Плуг”. Славуты літаратар, перакладчык і рэдактар, сардэчны сябра Уладзіслава Сыракомлі, пакінуў па сабе даволі значную літаратурную спадчыну. Адам Мальдзіс засведчыў, што яна “тэматычна так ці інакш звязана з Беларуссю”. Праўда, і па сённяшні дзень імя і творы Адама Плуга, на жаль, застаюцца малавядомыя ў Беларусі. З мэтай папулярызацыі падзабытага імя беларускага творцы, а таксама з улікам таго, што да 200-годдзя з яго Дня нараджэння (нарадзіўся ён у 1823 годзе) засталося ўжо менш за тры гады, на маю думку, беларускія літаратуразнаўцы, перакладчыкі і выдаўцы пэўна маглі б абмеркаваць юбілейнае выданне ягоных твораў. Са свайго боку, каб раскрыць некаторыя новыя звесткі, датычныя сям’і старога беларускага шляхецкага роду Пяткевічаў, герба “Трубы”, “К” пачынае публікацыю новага серыяла.

Праз месяц, 26 лістапада, споўнілася б 90 гадоў пісьменніку, імя якога ведае кожны беларус. Уладзімір Караткевіч пражыў не надта доўгае жыццё, толькі пяцьдзясят чатыры гады. Але паспеў зрабіць вельмі шмат і ў якасці пісьменніка, і сцэнарыста, і сапраўднага гісторыка-навукоўца, даследчыка беларускай мінуўшчыны. Сярод шматлікіх беларускіх пісьменнікаў паваеннай Беларусі я вылучаю Уладзіміра Караткевіча асобна. Не толькі таму, што ягоныя творы аказалі на мяне наймацнейшае ўражанне і вярнулі да беларускасці. Але і таму, што менавіта гэты пісьменнік ад дзяцінства ведаў, шанаваў і згадваў у сваіх творах асобу Тадэвуша Рэйтана. Сёлета на 28 кастрычніка прыпадала 280-я гадавіна нараджэння Рэйтана, таму я мушу сваім абавязкам распавесці і пра яго, і пра Караткевіча.

У сярэдзіне красавіка 2019 года ва ўкраінскім мястэчку Чуднаў, што на Жытоміршчыне, была зроблена сенсацыйная знаходка — надмагільная пліта аднаго са славутых сыноў беларускай літаратуры палачаніна Яна Баршчэўскага. Знаходцы было прысвечана нямала месца на старонках як замежных, так і беларускіх СМІ. Згадвала пра гэты артэфакт у адной з публікацый і “К” (гл. № 44, 2019 г.). А некалькі дзён таму прыйшла новая навіна: у Чуднаве быў усталяваны помнік аўтару “Шляхціца Завальні”. Падзея, вядома, не шэраговая, таму мы вырашылі распавесці і пра знаходку, і пра помнік, і ўвогуле пра ўсё. Ад самага пачатку.

У цяжкую ваенную восень 1941 года Змітрок Бядуля разам са сваёй сям’ёй вымушаны быў накіравацца ва эвакуацыю ў Ташкент. Па ўспамінах відавочцаў, на станцыі Сяміглавы Арол пісьменнік выйшаў з цягніка, каб паспрабаваць абмяняць рэчы на ежу. Неўзабаве прагучаў гудок, які абвяшчаў аб адпраўленні цягніка. Усе, каб не спазніцца, кінуліся да сваіх вагонаў... Пабег і Бядуля, немалады ўжо чалавек. Паспеў. Але праз некалькі хвілін яго не стала. Не вытрымала сэрца. Здарылася гэта 3 лістапада. На станцыі Уральск сям’я Бядулі вымушана была сысці з цягніка. Там, ва Уральску (паўночны захад Казахстана), класіка беларускай літаратуры і пахавалі. Пасля вайны сям’я вярнулася ў Мінск і напрацягу доўгага часу неаднаразова ўздымала пытанне аб вяртанні астанкаў Змітрака Бядулі на Радзіму. І вось 3 лістапада 2020 года, нарэшце, адбылося ўрачыстае перапахаванне пісьменніка ў роднай зямлі.

Зранку 18 кастрычніка ў колішнім маёнтку Ганута (зараз не існуе) абвалілася адна з дзвюх капліц-блізнятак, пабудаваных у 1765 годзе. Падзея выклікала дастаткова вялікі розгалас у сродках масавай інфрамацыі ды Сеціве, бо тычыцца нашай гісторыі, славутых імёнаў мінуўшчыны.

Тым, хто едзе па трасе М1 з Баранавічаў на Мінск, здаецца, вядомы велізарны чорны каменны крыж, які стаіць на высокім пагорку на самым беразе вадасховішча ў Пцічы. Здаецца, вядомы, бо зараз большая частка пяціметровага надмагілля схавана за металёвым зялёным плотам. Аб тым, што за ім нешта ёсць, здагадаецца толькі пільны глядач. Ды і то зімой і ранняй вясной, пакуль не зазелянелі краявіды. А зазірнуць за плот варта.

Частка II

Пяць гадоў таму ў поле майго зроку выпадкова трапіла асоба беларускага скульптара Яна Астроўскага. У ХІХ стагоддзі яго імя было шырока вядома па-за межамі радзімы, аб чым сведчаць тагачасныя СМІ, а таксама біяграфічныя нарысы ў розных сучасных даведніках. Зразумела, вядомы ён і беларускім мастацтвазнаўцам. Мяне ж ён зацікавіў як аўтар бюста беларускага нацыянальнага героя Тадэвуша Рэйтана. Хоць, каб быць дакладным, трэба зазначыць, што не бракавала ў “арсенале” творчага даробку Яна Астроўскага і памятак пра іншых славутых беларусаў — Адама Міцкевіча, Уладзіслава Сыракомлю, Станіслава Манюшку, Тадэвуша Касцюшку, Юльяна Нямцэвіча… Днямі, завітаўшы ў чытальную залу Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі і стоячы перад кніжнымі паліцамі, якія літаральна ўгіналіся ад розных слоўнікаў і даведнікаў, я раптоўна вырашыў пацікавіцца, а што ж напісана пра Астроўскага. У рукі мне трапіў адзін са шматтомных даведнікаў Нацыянальнай акадэміі Польшчы. Інфармацыя мяне захапіла настолькі, што, не марнуючы часу, усе яго тамы былі загружаны ў адмысловую цялежку і перавезены ў чытальную залу. І вось, што ў выніку атрымалася.

Для Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі кастрычнік гэтага года атрымаўся даволі насычаным на падзеі. Спярша 1 кастрычніка адбылася “ІІ Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя “Крэўскія чытанні: гісторыя, археалогія, культурная спадчына Крэва” (другі дзень прайшоў у самім Крэва). А 2 кастрычніка там жа распачаўся не менш важны форум — “ХХХIV навукова-практычная канферэнцыя “Каласавіны” (другі дзень якога прайшоў у Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі Якуба Коласа). Менавіта пра “Каласавіны”, арганізатарам якога, нароўні з музеям Якуба Коласа, з’яўляецца Міністэрства культуры, мы і пагаворым.